HÀ ĐÌNH NGUYÊN - Đôi mắt người Sơn Tây

Bài thơ vang danh của một nhà thơ mặc áo lính lại được một nhạc sĩ nổi tiếng chắp cánh cho bay xa. Lạ lùng hơn nữa là bài thơ được viết cho một “đôi mắt” đẹp và đầy bí ẩn...

Đó là vào thời điểm năm 1946 khi cuộc chiến tranh Việt-Pháp ở vào giai đoạn ác liệt. Đáp lời tiêu thổ kháng chiến, nhiều người dân Hà Nội đã rời thành phố đi tản cư. Ở khoảng giữa Hà Nội và vùng an toàn khu có một nơi được coi như là “trái đệm” có tên Chợ Đại-Cống Thần (thuộc Hà Đông). Người dân Hà Nội tản cư về đây rất đông và sinh hoạt rất nhộn nhịp. Chợ Đại buôn bán không thiếu một món gì, cũng y hệt ở Hà Nội với những quán phở, quán cà phê... đây cũng là nơi gặp gỡ của các văn nghệ sĩ đi xuôi về ngược. Chính ở đây đã tạo cảm xúc cho các nhạc sĩ tiền chiến sáng tác những bài hát nổi tiếng như Cô Hàng Nước (Vũ Minh), Cô Hàng Cà Phê (Canh Thân)... Cha mẹ của các cô gái, chàng trai sau này là các ca sĩ Hoài Trung, Hoài Bắc, Thái Hằng, Thái Thanh cũng đã dựng một quán phở lấy tên là Thăng Long ở đây (xuất phát điểm của Ban hợp ca Thăng Long sau này). Và chính ở đây, chàng Đại đội trưởng Bộ đội Tây Tiến đã làm bài thơ nổi tiếng "Đôi Mắt Người Sơn Tây" về một giai nhân mà chàng rất nặng tình...

Ở Chợ Đại-Cống Thần nàng và bà mẹ già có dựng lên một quán nhỏ bán cà phê, sắc đẹp của nàng cuốn hút rất nhiều khách đến quán. Họ gọi nàng là Akimi – một cái tên nghe rất Nhật, có người nói vì nàng tên là Nhật nên người ta gọi theo kiểu “bí danh,” lại có người nói nàng lai Nhật, có khuôn mặt giống gái Phù Tang... Thực ra nàng là người Việt thuần chủng, rất đẹp-nhất là đôi mắt. Quê nàng ở Sơn Tây nhưng vì chiến cuộc phải dạt về Hà Nội và làm vũ nữ ở các nhà hàng. Hà Nội lúc đó tràn đầy lính Nhật (vừa đảo chính Pháp), các sĩ quan Nhật thường đến nhà hàng khiêu vũ và chiêm ngưỡng sắc đẹp của nàng và họ gọi nàng là Akimi... Khi tản cư về Chợ Đại, dù chỉ bán cà phê trong một quán tranh vách nứa nhưng không vì thế mà quanh cô bớt đi những “cây si,” trong đó có nhà thơ áo lính Quang Dũng. Ông đã vì nàng mà sáng tác bài thơ Đôi Mắt Người Sơn Tây: “Em ở thành Sơn chạy giặc về/ Tôi từ chinh chiến cũng ra đi/ Cách biệt bao ngày quê Bất Bạt/ Chiều xanh không thấy bóng Ba Vì...” Chàng ca tụng sắc đẹp và đôi mắt của nàng: “Vầng trán em vương trời quê hương/ Mắt em dìu dịu buồn Tây phương...”

Nhạc sĩ Phạm Duy vốn là bạn học của nhà thơ Quang Dũng, trong hồi ký của mình, nhạc sĩ đã có vài đoạn nhắc đến Quang Dũng và Akimi. Ông kể lúc Quang Dũng còn là đại đội trưởng trung đoàn Tây Tiến đóng quân ở Hòa Bình. Vừa được nghỉ phép, về thăm gia đình ở Phùng thuộc tỉnh Sơn Tây, anh tạt qua nơi có tên là kinh Đào ở gần chợ Đại, thăm người tình cũ có mỹ danh là Akimi, nàng có hàng cà phê mà ông thường hay ghé uống. Nàng chính là người đẹp Sơn Tây, nguồn cảm hứng dạt dào cho Quang Dũng viết bài Đôi Mắt Người Sơn Tây. Lần khác, trước khi cùng đạp xe về Chợ Neo (Thanh Hóa), hai ông đã ghé quán cà phê thăm nàng. Quang Dũng đào một cái lỗ dưới đất làm khuôn rồi cắt miếng nhôm ở vè xe đạp ấn xuống đó, gò thành một cái cùi-dìa (cái thìa) cho bà mẹ Akimi. Trên đường về Chợ Neo, Quang Dũng đã kể cho Phạm Duy nghe có lần sáng tác ngay một bài thơ ca ngợi nàng và dán lên vách nứa: “Tóc như mây cuốn, mắt như thuyền/ Khuấy nước kênh đào sóng nổi lên/ Ý nhị mẹ cười sau nếp áo/ Non sông cùng đắm giấc mơ tiên…”

Thực ra, đó chỉ là tình cảm đơn phương của anh lính lãng mạn, Còn nàng Akimi, chắc tình cảm dành cho chàng cũng chưa sâu đậm lắm. Anh vì nhiệm vụ cầm súng chiến đấu, không thể “neo” mình ở Chợ Đại để theo đuổi nàng, còn nàng vẫn hằng ngày vui cười với kẻ đến người đi. Cho nên Quang Dũng mới cảm khái: “Bao giờ tôi gặp em lần nữa/ Ngày ấy thanh bình chắc nở hoa/ Đã hết sắc màu chinh chiến cũ/ Em có bao giờ em nhớ ta?”

Nhưng chưa hết “sắc màu chinh chiến” thì người tình Akimi của ông đã rời bỏ vùng kháng chiến để “dinh tê” (phiên âm từ tiếng Pháp “rentrer”: quay trở về) – ngày xưa người ta thường dùng từ “dinh tê” để chỉ những người rời khỏi vùng kháng chiến về thành, tức vùng kiểm soát của Pháp (còn được gọi là vùng Tề). Quang Dũng buồn vì giờ đây hai đàng đã cách ngăn, nàng ở vùng Tề, còn chàng ở vùng kháng chiến. Vì thế, trong một bài thơ khác, chàng đã ngậm ngùi: “Thương nhớ ơ hờ...thương nhớ ai/ Sông xa từng lớp lớp mưa dài/ Mắt kia em có sầu cô quạnh/ Khi chớm thu về một sớm mai... Rét mướt mùa sau chừng sắp ngự/ Bên này em có nhớ bên kia?/ Giăng giăng mưa bụi quanh phòng tuyến/ Hiu hắt chiều sông lạnh đất Tề...” (Đôi bờ).

VÀ "ĐÔI MẮT NGƯỜI SƠN TÂY"

Hơn 20 năm sau (1970), khi đất nước chưa nối liền, Quang Dũng còn ở miền Bắc thì ở miền Nam nhạc sĩ Phạm Đình Chương (tức ca sĩ Hoài Bắc của Ban hợp ca Thăng Long) đã phổ nhạc Đôi Mắt Người Sơn Tây. Một điều lý thú là Quang Dũng người Sơn Tây, quê ngoại của Phạm Đình Chương cũng ở Sơn Tây và cô Akimi cũng có gốc gác từ Sơn Tây.

Nhạc sĩ Phạm Đình Chương từng nổi tiếng là một trong những người phổ nhạc hay nhất, chẳng hạn các ca khúc: Mộng Dưới Hoa (thơ Đinh Hùng), Buồn Đêm Mưa (thơ Huy Cận), Màu Kỷ Niệm (thơ Nguyên Sa), Nửa Hồn Thương Đau (thơ Thanh Tâm Tuyền)... Và khi đọc thơ của Quang Dũng, có lẽ cảm được một cách sâu xa cái tình ý của tác giả nên Thanh Tâm Tuyền đã lấy cả 2 bài thơ Đôi Bờ và Đôi Mắt Người Sơn Tây phổ vào một ca khúc. Đây là trường hợp “độc nhất vô nhị” ở Việt Nam. Nhiều người biết đây là sáng tác do Phạm Đình Chương phổ nhạc dựa trên lời thơ của Quang Dũng, nhưng không mấy người biết chi tiết “2 trong 1” này.

Bài thơ vốn dĩ đã hay lại được đặt trong khuôn nhạc tuyệt diệu của bậc thầy phù thủy phổ thơ đã trở thành tuyệt tác. Không chỉ có thế, ông còn soạn thêm lời như một khổ thơ tuyệt đẹp: “Em hãy cùng ta mơ/ Mơ một ngày đất mẹ/ Ngày bóng dáng quê hương/ Đường hoa khô ráo lệ...” Điểm nhấn trong bản nhạc của ông còn là đoạn ngâm 4 câu thơ: “Bao giờ tôi gặp em lần nữa, ngày ấy thanh bình chắc nở hoa. Đã hết sắc mầu chinh chiến cũ, còn có bao giờ em nhớ ta…” rồi đến câu kết thúc: “Em có bao giờ, em... nhớ...ta...?” được đẩy lên cao chất ngất như một dấu chấm hỏi lơ lửng giữa trời xanh... Nhiều người cho rằng chỉ có những danh ca với nội lực thâm hậu như Thái Thanh, Duy Trác, Tuấn Ngọc hoặc chính tác giả mới trình bày được trọn vẹn cái thần của ca khúc này.

Nói thêm về Akimi, năm 1954 nàng di cư vào Nam, trở thành một vũ nữ nổi tiếng của nhà hàng Tự Do (Sài Gòn). Sau năm 1975, Akimi đã ra nước ngoài sinh sống, hiện nay không biết còn sống hay đã nương hồn theo nhà thơ Quang Dũng và nhạc sĩ Phạm Đình Chương – 2 nghệ sĩ đã vì một người con gái cùng gốc Sơn Tây với mình mà làm thơ, phổ nhạc?

H.Đ.N