THI LÊ – Cuộc chia tay trên bến nước sông Hàn

Ngày nay đi trên đường Bạch Đằng tấp nập của Đà Nẵng, ít ai biết nơi này cách đây 120 năm vào một ngày đầu Xuân (16/2) đã diễn ra cuộc chia tay cảm động giữa hai người đồng chí, cũng là hai thầy trò: Trần Quý Cáp và Phan Khôi!

Nhà Nho Phan Khôi

Nói đến Phan Khôi người ta thường chỉ biết ông là nhà báo, nhà phản biện hàng đầu, người dịch Kinh Thánh, người của “Nhân Văn Giai Phẩm…” nhưng ít người biết ông đã từng là nhà Nho, ngâm nga sách “thánh hiền” suốt hơn 10 năm ở trường làng Bất Nhị (của Trần Quý Cáp), trường Giáo Điện Bàn (ở La Qua, Tư Phú), trường Đốc Quảng Nam (ở Thanh Chiêm); từng là niềm hy vọng của nhiều người về một “ông Nghè” xứ Quảng: Phan Châu Trinh từng đánh giá: “Phan Khôi và Mai Di là những tiến sĩ tương lai của Quảng Nam;” từng lều chỏng đi thi và ôm hận vì một khoa thi sặc mùi tham nhũng:

Con nên khoa giáp cha mòn trán.
Em được công danh chị nát trôn

(Dương Thưởng)

Phan Khôi học chữ Quốc ngữ không nhiều và phần lớn là tự học, hình như chỉ sau năm 1906, trong phong trào Duy tân và một thời gian rất ngắn ở trường Thiên Hựu (Providence)

Huế. Nhưng qua những bài báo Quốc ngữ Phan Khôi đã thể hiện một “văn phong giản dị, sáng sủa, chặt chẽ, ít Hán, thuần Việt với không ít phương ngữ Miền Nam, cả Quảng Nam, cả khẩu ngữ nên nhẹ nhàng, nhiều hương vị xứ sở…” (Lê Trí Viễn- Lời giới thiệu trong Nhớ cha tôi Phan Khôi, Nxb Đà Nẵng 2001, trang 11). Chính vì điều này người ta thường nghĩ ông là con người “hiện đại,” ít người nghĩ ông là “nhà Nho hiện đại.”

Trong hơn 10 năm học chữ Hán của mình phần lớn Phan Khôi học với cụ Trần Quý Cáp ở trường làng Bất Nhị. Vì vậy không lạ gì khi sau này Phan Khôi chịu ảnh hưởng nặng nề cuộc đời và tư tưởng của thầy mình.

Trong tác phẩm Nhớ cha tôi Phan Khôi, Phan Thị Mỹ Khanh cho biết: “Sau khi cân nhắc kỹ, ông tôi quyết định đưa cha tôi ra thôn Thái La làng Bất Nhị để gửi gắm cho cụ tú Trần Quý Cáp đang mở trường học tại nhà… Do được cụ Trần hết lòng dạy dỗ trong một thời gian dài nên cha tôi tiến bộ rõ rệt Nhờ thế lúc lên 15, 16 tuổi khi chuyển sang trường Huấn, trường Đốc, kỳ sát hạch nào ông cũng chiếm hàng đầu, được tiếng là một sĩ tử thông minh của đất Gò Nổi” (trang 25).

Còn Phan Khôi trên Tạp chí Sông Hương số 23, năm 1937 đã có những hồi ức đẹp đẽ về ngôi trường tuổi nhỏ và người thầy khả kính của mình: “Ở trong một xóm cuối làng, dân cư lơ thơ, nhà ở xen với những đám ruộng thổ, một nếp nhà tranh đôi khi ở trong rừng mía rậm, ấy là nhà của thầy tôi và cũng là trường học đó (...) Thầy tôi là trang quân tử thanh bần, thiên hạ đều biết, quân trộm cướp cũng đã thấy mà chê rồi, nên dù ở đó cũng chẳng ngại chi. Còn một lẽ nữa là cái cảnh tĩnh mịch đìu hiu lại rất lợi cho sự học. Cái nhà ba gian hai chái, sườn bằng gỗ, rộng lòng căn. Trong nhà trừ ba gian bàn thờ và một cái buồng ở góc, còn thì liệt ván cả. Một bộ ván cao ở giữa là chỗ thầy ngồi; còn bao nhiêu ván thấp, cho học trò… Thầy bước lên thì ngồi đó, quay mặt ra phía ghế xuân ý, coi rất nghiêm, vì bao giờ cũng khăn đen áo rộng...”

Về việc chịu ảnh hưởng cuộc đời và tư tưởng Trần Quý Cáp của Phan Khôi, con gái ông cho biết: “Cha tôi chịu ảnh hưởng nhiều của cụ Trần về mặt tư tưởng”(sđd, trang 25). Còn nhà nghiên cứu Thụy Khuê thì khẳng định: “Trần Quý Cáp bị xử chém ngang lưng. Cái chết thảm khốc này đã in dấu sâu đậm trong đời Phan Khôi và ảnh hưởng sâu xa đến đường lối văn hóa và sự tranh đấu bất bạo động của Phan Khôi sau này” (Phan Khôi - Nghiên cứu lịch sử).

Cuộc chia tay cảm động của thầy và trò

Nhờ người cháu ngoại của Phan Châu Trinh sang tận Pháp để tìm tài liệu viết sách về ông ngoại, ngày nay chúng ta mới biết vào một ngày giữa xuân năm 1908, trên bến nước sông Hàn đã diễn ra một cuộc chia tay cảm động của hai thầy trò cũng là hai người đồng chí, đó là Trần Quý Cáp và Phan Khôi. Trong bản hỏi cung ngày 12.7.1908 Phan Khôi cho biết: “Ngày 15.1 năm nay (16.2.1908), khi tôi xuống Đà Nẵng để ra Hà Nội học, tôi đã gặp thầy giáo cũ của tôi là ông Trần Quý Cáp đang đi đến nhận nhiệm sở mới. Ông nhờ tôi nếu tôi gặp Phan Châu Trinh thì nói ông ấy xem có thể tìm giúp cho ông một chỗ làm trong thư viện hay trong một tòa báo và viết thư báo tin cho ông ấy biết. Đến Hà Nội tôi có gặp ông Phan Châu Trinh và nhắc lại lời ông Trần Quý Cáp đã dặn. Sau đó, tôi nhờ ông nếu có viết thư cho thầy tôi thì xin ghi ở cuối thư rằng tôi đã tới Hà Nội an toàn …” (Lê Thị Kinh: Phan Châu Trinh qua những tư liệu mới, Nxb Đà Nẵng năm 2001).

Sau này nhiều nhà nghiên cứu vẫn hoài nghi về sự “ngẫu nhiên” của cuộc gặp này. Không thể “tình cờ” mà việc Phan Khôi đi Hà Nội và Trần Quý Cáp đi Khánh Hòa lại trùng nhau. Chắc chắn ngày này hoặc thầy tiễn trò hoặc trò tiễn thầy, có khi là hai “đồng chí” tiễn nhau! Và biết đâu họ hẹn cùng tiễn nhau! Bốn tháng sau, trò vào nhà lao Hội An thọ án rồi nhiều năm bị quản thúc còn thầy ra trường chém để đền nợ nước (ngày 17.5.1908) Và họ mãi mãi không bao giờ còn gặp lại nhau!

Ngày nay đi trên đường Bạch Đằng tấp nập của Đà Nẵng với phố xá thênh thang lộng lẫy, những bến du thuyền đã thay cho những bến nước ngày xưa. Và vì thế có mấy người còn nhớ cuộc chia tay cảm động giữa hai người đồng chí, hai thầy trò Trần Quý Cáp và Phan Khôi vào một ngày đầu Xuân, cách đây đã 120 năm!