Thảo Trường là một trong những nhà văn quan
trọng đã đóng góp vào việc hình thành nền văn học
miền Nam Việt Nam trong hai thập niên từ 55 đến 75. Ông
có một văn phong mạnh mẽ, ngắn gọn, nhưng súc tích.
Cách bố cục truyện của ông chặt chẽ, mới mẻ.Có thể
nói, truyện ngắn Việt Nam đến những Mai Thảo, Thanh Tâm
Tuyền, Dương Nghiễm Mậu, Thảo Trường đã hoàn toàn
đổi mới, so với dòng văn học trước đó.
Viết
truyện không còn thuần túy là kể một câu truyện. Mà
hình như nó hàm chứa tất cả những gì liên quan đến
thân phận con người nằm trong câu chuyện ấy, hiểu theo
nghĩa siêu hình, triết học và thực tế. Nói như thế
cũng chỉ là một cách nói. Thực tế, người ta không thể
tách rời những điều ấy ra khỏi nhau, cũng từa tựa
như người ta không thể tách rời đời sống ra khỏi cái
chết.
Chẳng hạn, một nhân vật trong một truyện
ngắn của Thảo Trường, một người lính, bị thương
cụt cả chân lẫn tay, anh muốn tự vẫn, nhưng nghĩ đại
khái như thế này:
“Nếu tôi còn sống thì xã hội
còn những hình hài bẩn thỉu. Nếu tôi chết thì nhân
loại mất đi một bằng chứng kinh tởm về chiến
tranh.”
Thật người đọc cũng khó lòng nắm được
hết ý nghĩa những câu văn như thế. Không phải tác giả
cố ý viết một câu văn triết lý. Nhưng sự việc tự
nó mang lấy ý nghĩa đó. Không phải tác giả tạo ra
những nhân vật như thế. Chính những nhân vật như thế
bị ném vào cuộc đời. Người ta
nhìn thấy hắn. Và hắn phải xoay trở để thích ứng
với hoàn cảnh.
Những sự việc [hình như] cụ
Nguyễn Du đã trông thấy trước, đã nói ra rồi:
“Những
điều trông thấy mà đau đớn lòng.”
Nói về cuộc
chiến tranh vừa qua Thảo Trường viết:
“Cuộc
chiến không thể kéo dài mải, cần phải chấm dứt nó,
ở trong nước cũng như ở ngoài nước, nhiều người đã
nghĩ như vậy. Nhưng để chấm dứt cái cuộc chiến
huynh đệ tương tàn đã tốn quá nhiều xương máu ấy
thì phải có một bên thua. Ai chịu làm bên thua đây? Bên
nào chịu nhục đây? Không tìm ra cách giải quyết.”
Cho
đến năm 1975, tội lớn nhất của cộng sản là đã
thắng trận, và, chiến công lớn nhất của cộng hòa là
thua trận. Có thể có những người không đồng ý với
lập luận này của Thảo Trường. Nhưng chúng ta có
cái sung sướng là được nghe mọi người bầy tỏ quan
điểm của mình.
Cũng nên nhắc lại ở đây Thảo
Trường là người thực sự đã đóng góp xương máu vào
cuộc chiến đó. Ông là một trong những người sau cùng
được thả ra khỏi trại cải tạo.
Mây Trôi viết
về đời sống của những người miền Nam sau khi cộng
sản chiếm được miền Nam. Người miền Nam sống
trộn lẫn với nguời miền Bắc mới tràn vào. Các
nhân vật đã bị hay được Thảo Trường đơn giản hóa
đến độ không ban cho họ mỗi người một cái tên nữa. Họ chỉ được gọi là con ở, ông cựu sĩ quan Cộng
Hoà, hay cựu tù, bà cựu đảng viên, ông chồng của bà
ta goi là ông chồng.…
Ông cựu tù vợ con đã đi
Mỹ cả.
Ông cặp với bà cán bộ.
Họ dính với
nhau trong khi ông chồng của bà cán bộ mải loay hoay làm
việc trong kho quân nhu.
Ông cựu tù tự nhận định về
mình thế này:
“Anh đã bị nhấn xuống tận cùng
hố thẳm, bây giờ trồi lên, cũng không biết rồi sẽ
ra sao, bởi vì mọi sự đều đã đi quá xa, mọi thứ đều
đã quá trễ, anh như một kẻ lạc hậu, anh tụt lại
phía sau lịch sử, vì anh vắng mặt bấy lâu...Gặp em cưu
mang, em cho anh các thứ, trong chốc lát, nhưng
thử hỏi
được bao lâu, bởi vì chính em cũng không làm chủ được
em cơ mà, em cũng chỉ là người sống tạm bợ...”
Và
sau đây là lời nàng nói với chàng:
“Em
không cần biết những điều ấy. Em có một số của cải
cất dấu đủ xài suốt đời và đủ bao bọc cho anh suốt
đời, em không cần gì khác nữa, em không muốn biết gì
khác nữa. Em có một kinh nghiệm sống vỏn vẹn như thế.
Anh đừng thèm nghĩ ngợi gì lôi thôi... Cái gì xài được
là xài liền. Ăn tươi được là ăn tươi ngay không để
phơi khô. Cái gì chụp giữ được cho mình là cất dấu
ngay làm của riêng tắp lự. Không 'oong đơ' gì cả.”
Cả
cuốn truyện gần như sục sôi một không khí dục
vọng.
Người ta lăn xả vào nhau.
Người ta sống như
muốn lấy lại những ngày tháng đã phí phạm.
Phí
phạm vì bị ở tù.
Phí phạm vì không tìm ra ý nghĩa
của đời sống, nên dù có làm gì chăng nữa vẫn cứ
thấy đời sống trống rỗng. Cái mà người ta gọi là
tình ái không thể lấp đầy nỗi trống rỗng đó.
Và
càng cố bám víu vào nó người ta càng cảm thấy hao hụt
thêm lên.
Người đàn ông, chàng cựu tù, sau đó đi
Mỹ.
Người đàn bà, cựu đảng viên, nhiều tiền của,
lắm mánh khóe sau đó cũng sang được Mỹ.
Người đàn
ông gặp lại vợ con rồi chết. Ao ước cuối cùng của
chàng là tro cốt được đem về chôn tại quê nhà ở
miền Bắc, bên cạnh mộ cha mẹ chàng.
Người đàn bà
cựu đảng viên thì lại cảm thấy không thể trở về
Việt Nam được nữa vì đã dị ứng với chế độ và
tự thấy mình là một thứ cộng sản rạc rầy, vùng vẫy
thoát ra khỏi nó mang theo rất nhiều thương tích.
Hình
như mọi người đều sống sai chỗ, nên lênh đênh cho
đến lúc chết.
Có ít nhiều thay đổi trong lối
viết của Thảo Trường. Có vẻ như ông muốn bỡn
cợt với cả những điều nghiêm chỉnh.
Nên văn
ông bỗng trở nên buồn và chua chát.