PHẠM CHU SA - Huỳnh Phan Anh: Văn Chương Và Kinh Nghiệm Hư Vô

Những năm 1965 -1975 là thời kỳ chiến tranh ác liệt nhất cũng là giai đoạn bùng nổ của văn học miền Nam với nhiều khuynh hướng, trường phái. Từ cực hữu đến thiên tả. Từ dân tộc đến hiện sinh… Có thể coi đầy như là thời kỳ “Trăm hoa đua nở” của văn học đô thị miền Nam với sự xuất hiện hàng loạt cây bút trẻ đầy nội lực. Họ viết như sợ ngày mai sẽ không còn được cầm bút, bởi chiến tranh không trừ một ai. Thế nhưng có vài nhà văn vẫn “dạo chơi” trong cõi văn chương, trong đó có nhà phê bình văn học - nhà văn - dịch giả Huỳnh Phan Anh, tuy rất nổi tiếng nhưng vẫn tự nhận mình là nhà giáo “đi lạc vào văn chương.”

Những người đồng hành đi tìm tác phẩm văn chương

Tác phẩm phê bình văn học đầu tay của Huỳnh Phan Anh: “Người Đồng Hành Hay Văn Chương Và Kinh Nghiệm Hư Vô;" và kế đó là tập tiểu luận - phê bình “Đi Tìm Tác Phẩm Văn Chương” với cách nhìn và cảm nhận mới về văn chương, một phương pháp phê bình hoàn toàn vượt thoát những định đề phê bình cổ điển. Hai tác phẩm này đã đưa Huỳnh Phan Anh trở thành cây bút phê bình hàng đầu của văn học miền Nam bấy giờ, khi tuổi đời tác giả chưa tới ba mươi. Sau đó, Huỳnh Phan Anh cùng với các nhà văn - nhà phê bình Nguyễn Xuân Hoàng, Nguyễn Nhật Duật, Nguyễn Quốc Trụ, Nguyễn Hữu Trí và Đặng Phùng Quân quy tụ thành nhóm “Đêm Trắng.” Đêm Trắng là nhóm văn học có khuynh hướng hiện sinh, đi tìm cái mới trong văn chương để làm mới văn chương. Hầu hết thành viên của nhóm là nhà văn kiêm nhà giáo dạy văn học và triết học. Huỳnh Phan Anh rất ngưỡng mộ và chịu ảnh hưởng Jean Paul Sartre, nhà văn - nhà triết học người Pháp, người có công xiển dương chủ nghĩa hiện sinh. Sartre được trao giải Nobel văn học năm 1964, nhưng ông từ chối. Sartre nói rằng, ông luôn từ chối những danh hiệu chính thức. Ngay cái tựa cuốn tiểu luận - phê bình đầu tiên, “Văn Chương Và Kinh Nghiệm Hư Vô” cho thấy Huỳnh Phan Anh chịu ảnh hưởng cuốn “L’Étre et le Néant” (Tồn tại và Hư vô) - tác phẩm triết học quan trọng nhất của Sartre, bên cạnh tác phẩm văn học nổi tiếng nhất và tiêu biểu văn chương Sartre: La Nausée (Buồn Nôn) - tác phẩm được coi như tuyên ngôn của chủ nghĩa hiện sinh. Buồn Nôn, bản tiếng Việt của Phùng Thăng, An Tiêm xuất bản lần đầu tại Sài Gòn năm 1967, NXB Văn hóa Sài Gòn tái bản năm 2012, là tác phẩm có ảnh hưởng nhất định với văn học đô thị miền Nam trước 1975 - và cả một số nhà văn trẻ hiện nay. Dù rất ngưỡng mộ và chịu ảnh hưởng Sartre, nhưng Huỳnh Phan Anh rất ít dịch Sartre.

Huỳnh Phan Anh cộng tác thường xuyên với bán nguyệt san Văn - tạp chí Văn Học uy tín ở miền Nam trước 1975. Anh còn còn cộng tác với các tạp chí, tuần báo văn nghệ Văn Học, Vấn Đề, Khởi Hành... Ngoài phê bình, Huỳnh Phan Anh còn được biết đến là một dịch giả uy tín với những tác phẩm dịch tiêu biểu như: Chuông Gọi Hồn Ai của E. Hemingway, Lạc Lối Về của H. Boll, Tình Yêu Bên Bờ Vực Thẳm, tức Khải Hoàn Môn của E.M. Remarque, Victor Hugo - Bí Ẩn Cuộc Đời của A.Maurois, Thế Giới Của Sophie của J. Gaarder, Tình Cuồng của R. Radiguet, Hợp Tuyển Thơ Yves Bonnefoy... Đặc biệt tập thơ Rimbaud Toàn Tập là bản dịch đầy tâm huyết. Phải là một nhà thơ đích thực mới có thể chuyển ngữ được những câu thơ với ngôn ngữ đi trước thời đại hàng trăm năm của Rimbaud. Hơn hai mươi năm sau, Huỳnh Phan Anh khẳng định trong tuyển tập Thơ Tự Do (NXB Trẻ 1999) với bài tiểu luận ngắn về Thơ Tự Do. Nhà phê bình họ Huỳnh có cái nhìn mới và phóng khoáng mang tính “tiên tri” về Thơ Tự Do hay là sự toàn cầu hóa của thơ. “Nó báo trước một thời đại toàn cầu chỉ mới hình thành và đang còn là một ý niệm mới.” Hiện nay, toàn cầu hóa là xu thế tất yếu của nhân loại.

Tôi gặp và quen biết Huỳnh Phan Anh khoảng năm 1972, khi thỉnh thoảng anh đến tòa soạn tạp chí Văn nhận nhuận bút, hoặc tạm ứng nhuận bút... những bài chưa viết! Lúc này tôi làm việc cùng tòa soạn tạp chí Văn, cùng địa chỉ nhà in Nguyễn Đình Vượng ở số 38 Phạm Ngũ Lão – nên vẫn thường gặp các nhà văn, nhà thơ kẹt tiền đến gặp cụ chủ nhiệm báo Văn, cũng là ông chủ nhà in, nhà xuất bản xin tạm ứng. Nhà phê bình Huỳnh Phan Anh là một trong các “chuyên gia” tạm ứng nhuận bút bài... sẽ viết. Huỳnh Phan Anh than bị nợ nần “khủng bố” – từ của anh! Anh dạy học lương khá cao nhưng đánh xì phé thường tháu cáy và thua cháy túi. Ban ngày đi dạy, ban đêm dịch sách nhưng cũng không đủ tiền trả nợ thua bạc. Cũng vì bị nợ nần khủng bố nên anh nhận lời một trùm sách viết cuốn “Duyên Anh – Tuổi Trẻ Mộng Và Thực.” Sách viết về cuộc đời và tác phẩm của nhà văn bestseller bấy giờ.

Anh không tiết lộ nhưng tôi chắc nhuận bút cuốn này khá cao thì anh mới viết. Tuy là viết theo đơn đặt hàng, nhưng Huỳnh Phan Anh viết rất nghiêm túc, phân tích tỉ mỉ yếu tố ăn khách nhờ văn phong hấp dẫn của các tác phẩm của Duyên Anh, cả trong hai mảng đề tài trái ngược nhau: Tiểu thuyết gai góc, bụi bặm về thế giới du đãng và văn chương trong sáng của thế giới trẻ em. Nhà văn đầy cá tính này là cây bút nổi tiếng viết truyện thiếu nhi rất ăn khách, cùng lúc ông cũng là một nhà văn hàng đầu của mảng đề tài du đãng - cách gọi những con người và hoạt động của “thế giới ngầm” như cách nói bây giờ với cách nhìn ưu ái những nhân vật “chọc trời khuấy nước” hét ra lửa bấy giờ. Nhiều tác phẩm của Duyên Anh được dựng thành phim rất ăn khách. Huỳnh Phan Anh tâm sự, mình viết theo đơn đặt hàng nhưng vẫn viết rất nghiêm túc, phân tích đúng mực các tác phẩm Duyên Anh. Trong giới viết lách bấy giờ cũng có một số “lời ong tiếng ve” về tác phẩm “Duyên Anh - Tuổi Trẻ Mộng Và Thực,” nhưng Huỳnh Phan Anh phớt lờ. Anh bảo: “Kệ chúng nó. Thói tức ăn ghét ở, bạn lạ gì."

Ngọn lửa đìu hiu và kinh nghiệm hư vô

Sau 1975, Huỳnh Phan Anh vẫn tiếp tục viết, nhưng chỉ xuất bản một tập tạp bút “Không Gian Và Tác Phẩm Văn Chương." Phần lớn là dịch. Anh dịch khá nhiều, nhưng chủ yếu cho có việc làm kiếm nhuận bút mua gạo! Thời gian này tôi thường gặp Huỳnh Phan Anh ở mấy quán bia hơi, nhâm nhi những cốc bia đối chứng pha trà đá và rượu đế, uống vào nhiều khi đầu nhức bưng bưng, nhưng không uống thì uống gì bây giờ? Uống bia đối chứng, tán gẫu về văn chương, triết học và... ngựa đua. Bởi lúc này trường đua ngựa Phú Thọ bắt đầu mở đua lại, mà Huỳnh Phan Anh vốn mê đỏ đen nên không Chủ Nhật nào không đến đó. Nhiều khi chỉ cá độ mấy đồng. “Nhưng mà vui” - anh kết luận. Có lần tôi theo anh vào trường đua và cá độ theo anh. Thường thì Huỳnh Phan Anh luôn thua, nên nói theo “tam đoạn luận,” tôi theo anh nên tôi cũng thua!

Những năm 1990, đời sống kinh tế khá hơn, vợ anh buôn bán vải ở chợ Vườn Chuối có đồng ra đồng vào. Thường thì mỗi sáng khoảng mười rưỡi, mười một giờ trưa, Huỳnh Phan Anh lội bộ từ nhà ở đường Võ Văn Tần ra quán Trống Đồng trên đường Lê Quý Đôn. Anh thường ngồi một mình hay ngồi với một vài bạn văn, uống mấy chai bia Sài Gòn rồi đi bộ về. Có khi tôi đến ngồi với anh, vui vẻ vài ve rồi chở anh về nhà, hoặc có khi hứng chí hay “may mà gặp mưa” lại ghé vào một quán khác làm tiếp “tập 2."

Năm 2002, Huỳnh Phan Anh sang Mỹ định cư tại San Jose, một thành phố ở Bắc Cali có hơn 100 ngàn người Việt, nhưng anh sống gần như khép kín, cách biệt, cả với giới văn nghệ sĩ - bạn bè cũ của anh. Phần do anh bị bệnh tim, phần không biết lái xe, thỉnh thoảng đi đâu thì vợ chở. Tháng 6 - 2014 tôi từ Nam Cali lên San Jose thăm Huỳnh Phan Anh, Nguyễn Xuân Hoàng và một người bạn đồng nghiệp cũ là Lê Đình Bì. Tôi và Bì trước cùng ở báo Thanh Niên, sau này anh đi tu nghiệp báo chí ở Mỹ, rồi ở lại làm truyền hình. Bì là Tổng giám đốc đài truyền hình Viettoday ở San Jose. Nhà văn Nguyễn Xuân Hoàng trước 1975 là thư ký tòa soạn tạp chí Văn ở Sài Gòn, tòa soạn cùng địa chỉ với tuần báo Tuổi Ngọc mà tôi thường trực nên hàng ngày anh và tôi vẫn thường gặp nhau. Sau này sang Mỹ định cư lại tiếp tục là chủ biên tạp chí Văn sau khi nhà văn Mai Thảo mất để lại. Nguyễn Xuân Hoàng là bạn thân của Huỳnh phan Anh, mấy chục năm trước cùng lập nhóm Đêm Trắng. Sang Mỹ, hai người lại ở cùng thành phố nhưng họ ít gặp nhau do Nguyễn Xuân Hoàng rất bận rộn chuyện báo chí, còn Huỳnh Phan Anh thì ẩn cư và lo trị bệnh. Khi tôi đến, anh cho biết Nguyễn Xuân Hoàng bệnh khá nặng đang cấp cứu trong bệnh viện. Anh và tôi thay nhau gọi điện thoại cho anh Hoàng nhưng không ai bắt máy. Hôm sau về lại Nam Cali tôi than với Phan Nhật Nam rằng tiếc quá, đã lên tới San Jose mà không thăm được Nguyễn Xuân Hoàng đang nằm bệnh. Anh Nam bảo thôi để tối nay moa “cày” xong bài cho báo Sống và đài truyền hình, sáng mai moa lái xe chở toa lên lại San Jose thăm ổng. Nhưng rồi sáng mai anh Nam gọi báo là đêm qua thức khuya quá, sáng nay huyết áp tăng cao nên không dám lái xe đi mấy trăm dặm! Mấy ngày sau tôi về Việt Nam thì được tin Nguyễn Xuân Hoàng mất, thấy ngậm ngùi và tiếc nuối là đã tới nơi anh ở mà không được nhìn mặt trước khi anh về miền miên viễn.

Hồi đầu năm 2017, tôi và họa sĩ Rừng bắt xe đò Hoàng từ Nam Cali đi lên San Jose thăm Huỳnh Phan Anh. Tôi cứ sợ ông bạn già bị bệnh tim, không tìm thăm có khi không còn cơ hội. Nhỡ như thăm hụt Nguyễn Xuân Hoàng vài năm trước! Vừa lên đến San Jose là tôi gọi ngay cho Huỳnh Phan Anh. Anh bảo, mình chuẩn bị ăn cơm, nhưng thôi để kêu bà xã chở ra quán gặp các bạn. Nhà hàng cũ nhé? Cậu em cột chèo đón Rừng và tôi đưa ra nhà hàng mà cậu ấy đã từng gặp anh chị năm 2014 khi đưa tôi đi. Rừng và tôi vừa ngồi kêu hai chai bia đã thấy chị Dung vợ anh chở đến. Chị để anh em chúng tôi ngồi với nhau rồi đi shopping, hẹn vài tiếng sẽ quay lại đón anh. Tôi uống ba chai bia, Rừng hai chai, còn Huỳnh Phan Anh chỉ dám nhâm nhi một chai thôi! Còn cậu em vì lái xe nên chỉ dám uống thứ nước không cồn! Khi chia tay, Huỳnh Phan Anh bảo mình rất nhớ những ngày Sài Gòn và bạn bè. Muốn về thăm lại một chuyến nhưng với cái bệnh tim của mình...! Anh bỏ lửng câu nói với nét mặt trầm ngâm. Tôi nhớ trong một lần trò chuyện qua điện thoại, anh bảo: “Điều mình muốn nói bây giờ là, đời người chẳng mấy chốc mà chiều hôm tối rồi, ngoảnh lại chỉ thấy bất toàn và bất toại...” Hôm sau, bạn tôi Lê Đình Bì chở Rừng và tôi đi Sacramento thăm ông bạn thi sĩ Hà Thúc Sinh cũng đang bệnh. Bì chỉ ngồi chơi với bọn tôi một lát thì phải về lo công việc đài truyền hình. Bạn lái xe đi về cũng hơn 500 cây số! Hà Thúc Sinh tuy bị bệnh nhưng là bệnh cột sống. Anh lôi từ trong kho ra mấy chai vang Bordeau mười mấy năm. Ba thằng tôi uống tới bến. Rừng nói: Uống đi. Uống nữa đi! Kẻo rồi như Huỳnh Phan Anh muốn uống lắm nhưng đâu dám uống. Lại nhắc Huỳnh Phan Anh! Hà Thúc Sinh vừa uống vừa ôm đàn hát hết bài này tới bài kia, những ca khúc của bạn ta. Uống từ trưa tới khuya hết 5 chai. Uống như không còn cơ hội uống nữa. Cả ba đều say bí tỉ!…

Cách nay vài tháng Huỳnh Phan Anh nhắn tin nhờ tôi tìm địa chỉ anh Nguyễn Minh Hoàng, bạn anh - một dịch giả uy tín trước 1975 - mà anh lạc mất.

Dịch giả Trần Văn Chánh, một đồng nghiệp thân quen anh Nguyễn Minh Hoàng, cho tôi địa chỉ anh Hoàng. Tôi gọi báo tin nhưng Huỳnh Phan Anh không bắt máy, nhắn tin thì anh không trả lời. Biết là sức khỏe anh có vấn đề rồi. Mấy hôm sau vợ anh nhắn tin báo anh đột quỵ đã nhập viện nằm khoa cấp cứu. Tôi lo quá nhưng vẫn an ủi chị, hy vọng rồi anh sẽ vượt qua như những lần trước thôi chị à… Và điều lo lắng thật sự đã đến. Sáng nay được tin nhắn của chị báo tin anh đã ra đi thanh thản bên vợ con và các cháu hồi 4h45 chiều Chủ Nhật, 30/8 - giờ Cali (tức 6h45 sáng Thứ Hai, 31/8 - giờ Việt Nam)

(Bài viết này đã đăng báo - phần chính - hơn ba năm trước, nay bổ sung thêm một ít sau khi được tin tác giả “Văn Chương Và Kinh Nghiệm Hư Vô” đã thanh thản đi về CÕI HƯ VÔ!)

PHẠM CHU SA (Tối 31/8/2020)