PHẠM CHU SA - Vài hồi ức về nhà văn, nhà cổ ngoạn Vương Hồng Sển

Nhà cổ ngoạn - học giả Vương Hồng Sển vốn tên cha mẹ đặt là Vương Hồng Thạnh, nhưng khi làm giấy khai sinh, ký lục đọc âm “Thạnh” của người Phúc Kiến theo giọng Triều Châu (còn gọi là Tiều) thành “Sển”. Và ông “chết tên” này luôn. Ông còn có bút hiệu Vân Đường và Đạt Cổ Trai. Ông mang trong người 3 dòng máu Việt - Hoa - Khmer (cha Hoa-Việt, mẹ Khmer). Vương Hồng Sển sinh năm 1902 (nhưng trên giấy tờ ghi 1904) tại làng Xoài Cả Nả (nay là xã Đại Tâm), huyện Mỹ Xuyên, tỉnh Sóc Trăng.

Trong hơn 20 năm làm trong ngành hành chính thuộc địa Nam Kỳ từ 1923 - 1943, Vương Hồng Sển đã nhiều lần thi nhập ngạch tri huyện nhưng đều rớt! Khi về già nhìn lại mình trong hồi ký Hơn Nửa Đời Hư, ông đã cám ơn đời vì được… rớt, để khỏi mắc tội với lương tâm. Sau ngày Nhật đảo chánh Pháp năm 1945, ông được tổ chức Thanh Niên Tiền Phong tiến cử làm Phó tỉnh trưởng hành chánh tỉnh Sóc Trăng cho đến ngày Pháp tái chiếm Nam Bộ. Năm 1949, Vương Hồng Sển về làm quản thủ thư viện ở Viện Bảo tàng Sài Gòn, về sau giữ chức Giám đốc Viện này cho đến khi về hưu. Chính trong thời gian làm ở đây, ông đã có điều kiện sưu tập và cơ hội nghiên cứu cổ ngoạn cũng như ghi chép, viết sách về thú chơi tao nhã này và trở thành nhà cổ ngoạn số một Việt Nam thế kỷ 20.

Vương Hồng Sển mất năm 1996, thọ 94 tuổi. Ông để lại di chúc hiến căn nhà cổ Vân Đường Phủ ở số 9/1 đường Nguyễn Thiện Thuật, phường 24, quận Bình Thạnh, TP. Hồ Chí Minh, cùng toàn bộ sách và 884 cổ vật ông sưu tập trong hơn 70 năm cho Thành phố, với ước nguyện Vân Đường Phủ sẽ là Bảo tàng Vương Hồng Sển trưng bày toàn bộ cổ ngoạn của ông. Nhưng sau khi ông mất, Thành phố ra quyết định đưa toàn bộ cổ vật của ông vào trưng bày trong một gian phòng riêng của Bảo tàng lịch sử Việt Nam TP. Hồ Chí Minh, còn sách thì đưa đến thư viện khoa học xã hội Thành phố. Riêng căn nhà cổ Vân Đường Phủ, đến năm 2003, Thành phố ra quyết định xếp hạng di tích cấp Thành phố và dự kiến sẽ chỉnh trang, xây dựng thành Nhà lưu niệm Vương Hồng Sển, nhưng đến nay vẫn chưa khởi động. Và do thiếu sự bảo quản nên Vân Đường Phủ nay hoang phế và xuống cấp trầm trọng.

Nhà văn Sơn Nam trong bài viết trên Tuổi Trẻ Chủ Nhật ngày 15-12 -1996 có đoạn: “vài người bảo ông già “gàn” nhưng gàn phải chăng là sự cố lì cần thiết của người cần mẫn, hiếu học, để thử đi đến tận cùng của tri thức”. Vâng, trong giới nghiên cứu, nhà văn, nhà báo trước kia ở Sài Gòn ai cũng biết cụ Vương là người rất khó tính - đúng ra phải nói là kỹ tính - trong công việc trước tác. Tôi là người vốn rất ngưỡng mộ các công trình biên khảo cực kỳ nghiêm túc được viết với giọng văn đặc sệt chất Nam Bộ, rề rà nhưng tỉ mỉ, cà kê nhưng tinh tế, pha chút dí dỏm của cụ Vương. Tôi may mắn được quen biết cụ trong những năm cuối đời, qua sự giới thiệu ưu ái của nữ sĩ Mộng Tuyết, tức quả phụ thi sĩ Đông Hồ, bạn thân cụ, nên cụ Vương đã cho phép tôi thỉnh thoảng đến thăm cụ ở Vân Đường Phủ, số 9/1 đường Nguyễn Thiện Thuật, Bình Thạnh. Đó là một ngôi nhà ngói âm dương hàng trăm năm tuổi được dựng toàn bằng gỗ thuộc loại hiếm quí ở Sài Gòn. Cụ Vương cho biết đã mua nó ở Nhà Bè từ hơn sáu mươi năm trước đó, đưa về dựng nơi này, cùng những vật liệu cổ mà cụ mua bồi đắp thêm trong mấy mươi năm.

Một lần tôi đến thăm, cụ Vương buồn bã bảo cuốn hồi ký Hơn Nửa Đời Hư nhiều đoạn đã bị người biên tập cắt xén bỏ đi hoặc tự ý sửa mà không hề tham khảo ý kiến cụ. Ví dụ đoạn cụ viết về Nguyễn Văn Sâm đã bị cắt bỏ. Đặc biệt cụ tâm đắc bài “Ngô Quốc lão coi mắt Vương Hoàng thúc” kể chuyện Tổng Giám Mục Ngô Đình Thục - anh ruột Ngô Đình Diệm - mời cụ Vương đến coi mặt để đề bạt cụ, nhưng thấy cụ “đầu bướu đầu bò” quá - chữ của cụ Vương - nên Ngô Đình Thục bỏ ý định tiến cử cụ cho Ngô Đình Diệm. Bài này khi in đã bị cắt xén nhiều chỗ, cụ rất buồn. Tệ nhất là cuốn Tiếng Việt Miền Nam - tựa ban đầu của cụ Vương là Tự vị tiếng nói miền Nam, nhưng người làm sách - vốn là nhà giáo , qua sự giới thiệu của học giả Nguyễn đã liên hệ xin in sách của cụ. Sau khi được cụ đồng ý và giao bản thảo, ông ta liên kết với nhà xuất bản, rồi không biết do ông ta hay nhà xuất bản, đã tự ý đổi tựa mà không hỏi cụ một tiếng! Cụ Vương càng giận hơn khi sách in lỗi morrasse đầm đìa, ví dụ con kênh dài 28 km thì in 20 km; năm 1809 thì in thành năm 1890…

Cụ Vương cho biết, để soạn cuốn Tự vị tiếng nói miền Nam này cụ đã bỏ trên 15 năm viết từng từ một trên từng thẻ. Sau khi soạn xong, cụ đưa cho hai người bạn thân là giáo sư Lê Ngọc Trụ và học giả Nguyễn Hiến Lê coi lại và hiệu đính ngay trên từng thẻ một. Cụ tâm sự với người viết, những hộc thẻ ấy là kỷ niệm vô giá về hai người bạn quí đã quá cố cũng bị mất theo cái tựa sách do người làm sách mượn xem nhưng không trả! “Vì vậy”, cụ Vương nói giọng hờn dỗi, “tôi từ chối nhận cuốn sách ấy là của tôi. Con tôi sinh ra nhưng người khác khai sinh đổi tên đổi họ tôi không nhìn nó là con tôi”! Tôi nhớ mãi giọng cụ bực tức lẫn u uất: “Tôi già rồi. Tiếc là có một số người làm công việc văn hóa mà làm nhiều chuyện thiếu văn hóa. Như việc có người lấy công trình nghiên cứu của người khác, sửa thêm bớt chút đỉnh rồi đề tên mình vào…”

Một lần khác tôi đến thăm lúc cụ Vương đang ở trần nằm đọc sách trên võng, tôi bắc chiếc ghế đẩu ngồi gần võng trò chuyện vì tai cụ đã nghễnh ngãng. Nhưng đôi mắt vẫn sáng quắc và nhất là giọng nói rõ ràng, dứt khoát pha chút hóm hỉnh không có vẻ gì là của một người đã ngoài chín mươi. Cụ đang đọc một tạp chí tiếng Pháp, hình như là một tạp chí về khảo cổ. Thấy cụ cười tủm tỉm, tôi hỏi có gì mà cụ vui vậy. Cụ nói, thấy anh nhà báo tôi lại nhớ chuyện “bị lừa” mấy hôm trước. Cụ bảo: “Hôm trước ông nhà văn Ngọc Linh ở báo Sân Khấu cử một cô phóng viên đến hỏi tôi về tuồng cải lương “Đời Cô Lựu”, tôi bảo cổ về nói ông Ngọc Linh mai đến tôi kể cho nghe mà viết. Tôi cũng chưa biết mặt Ngọc Linh. Cô phóng viên bảo ông ấy dáng cao to mập mạp. Hôm sau có một ông nhà báo đến gặp tôi, dáng người cũng to lớn, mập mạp, hồng hào, tôi cứ tưởng là ông Ngọc Linh. Tôi ngồi kể hơn hai tiếng đồng hồ chuyện tuồng “Đời Cô Lựu”, đủ chuyện lan man, ông ta chăm chú nghe và ghi chép. Tôi kể xong, ông nhà báo đứng dậy xin phép hút thuốc. Sau khi rít vài hơi thuốc, ổng xin lỗi nói ổng không phải là Ngọc Linh của báo Sân Khấu mà là Đoàn Thạch Hãn ở báo Công An, tôi mới té ngửa ra… Nói xong cụ phá ra cười, cái cười mà lâu nay tôi chưa từng thấy ở cụ. Có chăng là cái cười mĩm chi móm mém! Bây giờ cả cụ Vương lẫn nhà văn Ngọc Linh và nhà báo Đoàn Thạch Hãn đều đã ra người thiên cổ, xin nhắc lại như một kỷ niệm vui…

Nói về chuyện mê đồ cổ thì chắc không ai bằng Vương Hồng Sển. Lúc sức còn khỏe, hễ nghe nơi nào có đồ cổ là bằng mọi cách cụ phải đến xem cho được, chuyện mua bán tính sau. Cụ kể, có lần cụ nghe nói ở Vĩnh Long có một người chơi đồ cổ có cái “Lơn Bát Mã”. Hỏi ra người đó là ông Sáu Hạc, một người bạn đồng hương Sóc Trăng hơn nửa thế kỷ trước. Cụ tìm xuống nhà ông Sáu Hạc bên bờ sông Cổ Chiên. “Sáu Hạc không nhận ra qua, lên giọng nói rằng có biết giá trị của Lơn Bát Mã không? Hay chỉ xoàng xoàng như lão Vương Hồng Sển trên Sài Gòn mà đòi rớ tới? Cuộc mua bán chưa xong vì chưa ngã giá nên qua dzề, hẹn hôm khác trở xuống. Khi Sáu Hạc tiễn qua ra tới cổng, qua nói tui là Vương Hồng Sển đây, không nhận ra sao?” Sáu Hạc òa lên khóc ngất rồi cúi mặt đi vào, có lẽ ngượng…” Một người cháu gọi cụ Vương bằng Bác ruột là anh Vương Khánh Hưng kể câu chuyện vui cũng về thú chơi đồ cổ của cụ (in trong tạp chí Bông Sen số đầu năm 1998): Một người bạn đồng hương Sóc Trăng của cụ Vương là ông Phước Hòa, lên Sài Gòn làm ăn khá giả, có nhà ở đường Lê Thánh Tôn, quận 1. Hôm lễ thôi nôi cháu nội đích tôn của cụ Vương, ông Phước Hòa mang đến một chai rượu tây lâu năm. Lúc sắp khui, cụ Vương phát hiện đây là rượu xưa, cụ thích quá bèn mang cất đi, lấy chai khác ra khui uống!

Một người bạn vong niên của cụ Vương là dịch giả Nguyễn Minh Hoàng làm bài hát nói mừng tác giả khi phát hành cuốn Hơn Nửa Đời Hư, lột tả được phần nào tính cách Vương Hồng Sển. Xin chép đoạn cuối: “…Giắt trong lưng sẵn một chữ tài/ Tiêu từ nẳm tới nay, tiêu hoài chưa thấy hết / Lại còn tiếng là người lịch duyệt / Biết cải lương / biết đồ cổ / biết nhà xẹc / biết cầm chầu / Biết như ông, biết vậy cũng nên cầu / Đàn em muốn nhưng mà đâu có được / Hiên Đạt Cổ ngậm ngùi thương buổi trước / Phủ Vân Đường thủ thỉ nhắc người sau / Thú phong lưu ngày tháng vẫn phong lưu / Chuyện tang hải mặc dầu, non tự tại / Đồng Nai đã từng, Phú Xuân cũng trải / Hơn nửa đời hư mà tính lại có gì hư?/ Hỏi ông, ông chớ cười trừ!”

Những tác phẩm quan trọng của Vương Hồng Sển: Thú Chơi Sách (1962), Sài Gòn Năm Xưa (1962), Năm Mươi năm mê hát (1968), Phong lưu cũ mới (1970), Thú chơi cổ ngoạn (1971), Khảo về đồ sứ Trung Hoa ( 1972),Cuốn sổ tay của người chơi cổ ngoạn (1972), Sài Gòn tạp pín lù (1992), Hơn Nửa Đời Hư (1992), Khảo về đồ sứ từ hậu Lê đến sơ Nguyễn (1993), Những đồ sứ đi sứ mang về (1993), Tự vị tiếng Việt miền Nam ( 1994), Nửa đời còn lại ( 1995)…