PHẠM CHU SA - Minh Quân-nhà văn nữ đậm chất nhân văn

Minh Quân sinh trưởng tại Nha Trang nhưng cha chị gốc Huế - dòng dõi Hoàng tộc - nên chị có tên là Công Tằng Tôn Nữ Bích Lợi, còn mẹ chị gốc Quảng Nam. Chị Minh Quân ít muốn nhắc tới cái họ “Công Tằng Tôn Nữ...” vì hồi nhỏ chị thường bị đám bạn học chọc ghẹo cái họ này - chị kể. Anh Vinh, chồng chị cũng người Huế, công tác trong ngành công chánh ở Nha Trang. Ngoài bút hiệu chính Minh Quân, chị còn ký nhiều bút hiệu khác: Lan Vinh, Bửu Lợi, Mặc Tâm… Minh Quân từng cộng tác với các báo Dân Chủ, Nhân Loại, Thần Chung, Nữ Lưu, Phổ Thông… từ những năm 1950, nhưng tên tuổi Minh Quân được nhiều người nhắc đến từ khi tập truyện “Những ngày cạn sữa” của chị đoạt giải nhất cuộc thi truyện ngắn của Hội Bút Việt - tức Trung tâm Văn bút Việt Nam, năm 1966. “Văn tức người” rất đúng trong trường hợp Minh Quân. Truyện “Những ngày cạn sữa” văn không trau chuốt, bóng bẩy nhưng trong sáng dễ đi vào lòng người đọc.

Sau “Những ngày cạn sữa” là hàng loạt truyện viết về thế giới trẻ em bất hạnh, khó khăn như: “Vượt đêm dài”, “ Giã từ bóng tối”, “Máu đào nước lã”… những tác phẩm mang tính xã hội và đậm chất nhân văn. Minh Quân còn là dịch giả tác phẩm được nhiều thế hệ thanh thiếu niên yêu thích: “Túp lều của chú Tom”. Chị cũng viết và phóng tác một số truyện phiêu lưu, mạo hiểm dành cho tuổi thiếu niên như: “Khi ông cậu quý bị đắm tàu”, “Kẻ lạ mặt trên hải cảng”, “Ngục thất giữa rừng già”… Tôi có cảm giác Minh Quân hơi thiên tả, tuy không công khai như Linh mục Chân Tín, chủ nhiệm báo Tuổi Hoa và tạp chí Đối Diện, nhưng những lúc nói chuyện, chị bày tỏ thái độ thành kiến với Mỹ và những nhà văn chống cộng. Tuy vậy tôi vẫn rất quý trọng nhân cách và tính nhân bản trong văn chị. Trong một lần gặp sau này không có mặt Minh Quân, nhà văn Võ Hồng nói với tôi, hôm em mời Minh Quân cộng tác với Tuổi Ngọc, cô lưỡng lự là do cô không ưa Duyên Anh! Vậy là suy nghĩ về Minh Quân của tôi chính xác. Bởi Duyên Anh nổi tiếng là nhà văn chống cộng cực đoan.

Sau 1975, Minh Quân tiếp tục viết và cộng tác với báo Phụ Nữ Việt Nam, Văn nghệ TPHCM, Kiến Thức Ngày Nay... Năm 1991-1992 khi tôi tổ chức thực hiện tập san Tuổi Hồng, tôi mời chị cộng tác. Tôi nói đùa, kỳ này không có Duyên Anh, chị không được từ chối nhé! Chị cười giả lả, chị già rồi viết có khi không bằng hồi xưa, bọn trẻ cười cho. Tôi nói, Võ Hồng - ông anh kết nghĩa của chị đã ngoài bảy mươi nhưng vẫn cộng tác chặt chẽ với Tuổi Hồng. Cả truyện ngắn, truyện vừa đăng nhiều kỳ. Chị cười, thì chị cố gắng vậy. Khi tôi làm thêm chuyên đề “Du lịch Vòng quanh Thế giới” của nhà xuất bản Trẻ, chị Minh Quân cũng dịch giúp một số bài. Chị thường đạp xe đến căn - tin nhà xuất bản Trẻ đưa bài và gặp gỡ các cộng tác viên khác - trong đó có anh Trần Phong Giao cũng thường ghé chơi. Trong bài viết về Trần Phong Giao trước đây, tôi quên ghi mấy chi tiết thú vị về anh thời gian này. Họa sĩ Lê Ký Thương vốn là một cộng tác viên thường trực của Tuổi Hồng, phụ trách mục “Giải đáp tâm tình Bạn Hồng” ký tên Chị Thương Thương - đã nhắc chuyện anh Giao thường mang khi thì gói đậu phụng, khi thì mấy con khô đến căn - tin NXB Trẻ ngồi nhâm nhi một vài chai bia với anh em. Một hôm, không hiểu chuyện gì gây tranh cãi giữa chị Minh Quân và anh Trần Phong Giao khá gay gắt, tôi vừa đến thấy vậy vội vàng xin ông anh, bà chị bớt giận, dĩ hòa vi quý! Chị Minh Quân mặt còn đỏ gay nói, nể cậu Sa tôi bỏ qua cho ông… Anh Giao lẳng lặng ra về, bỏ ly bia uống dở. Tôi hỏi chị, có gì mà ầm ĩ vậy? Chị nói, chả nói chị ăn cơm quốc gia thờ ma cộng sản, em nghĩ có điên tiết không? Chị ăn cơm của chị chứ cơm nào của quốc gia? Tôi cười giả lả, thì hồi đó chị chẳng thiên tả là gì! Chị nói, giọng cũng tỏ ra khó chịu, chị chỉ chống bất công, tham nhũng và sự lệ thuộc quá nhiều vào Mỹ của chính quyền ông Thiệu. Thế là người ta chụp mũ chị: nào là cộng sản nằm vùng, nào là thiên tả…Tôi nói, thôi chuyện cũ bỏ qua đi chị. Mình làm văn chương - nhất là cho trẻ em càng cần sự trong sáng. Dính dáng đến chính trị chi cho mệt.

Tôi cũng khá ngạc nhiên khi chị Minh Quân vốn mang tiếng thiên tả từ trước 1975, còn nhà văn Vũ Hạnh là cộng sản nằm vùng đích thực, đã từng bị bắt giam thời Việt Nam Cộng hòa, nhưng chị rất khó chịu khi nghe ai nhắc tới Vũ Hạnh. Minh Quân là hội viên Hội Nhà văn TPHCM, dĩ nhiên khi họp hành thường gặp Vũ Hạnh vì ông ở trong Ban chấp hành Hội. Nhưng chị bảo chị ít khi nói chuyện với ông ta. Có lần chị nói, dù tài năng anh tới đâu mà nhân cách anh kém cỏi thì tài năng đó vứt đi. Sau này tôi hiểu ra chị ám chỉ ai.

Trước khi đi Canada thăm con cháu, chị Minh Quân bảo tôi nên mời các cây bút kỳ cựu của Tuổi Hoa ngày trước: Kim Hài, Hoàng Đăng Cấp, Trinh Chí…- những người em văn nghệ thân thiết với chị - cộng tác với Tuổi Hồng. Các bạn rất nhiệt tình cộng tác với Tuổi Hồng. Riêng Trinh Chí tức Nguyễn Tri Chính, bấy giờ là hiệu trưởng trường THCS Chu Văn An (trường Hưng Đạo trước 1975). Tôi nhờ anh giữ mục thường xuyên “Hoa Hàm Tiếu” - giới thiệu các cây bút mới cho Tuổi Hồng. Chính và tôi thoạt nhìn thấy rất khác, nhưng chúng tôi rất hợp nhau và trở thành bạn thân thiết. Khi nào rảnh là “hú” nhau “vui vẻ vài ve”. Sau này Chính không làm hiệu trưởng nữa mà chuyển sang làm Phó Tổng biên tập báo Giáo Dục TPHCM, chúng tôi lại càng thân thiết hơn và lai rai đều đều hơn. Chính mất vì bạo bịnh năm 2008. Tại đám tang Trinh Chí, chị Minh Quân vừa khóc mếu máo vừa nói, em biết không, hồi đó chị đi đám cưới Tri Chính, giờ lại đi đám ma nó. Thằng em Tri Chính - Trinh Chí hiền lành tử tế thân thương của chị, sao em lại đi trước chị! Nghe chị mếu máo, tôi cũng rươm rướm nước mắt, muốn khóc theo chị. Và không ai ngờ, chỉ hơn một năm sau, chị Minh Quân bị tai nạn phải nằm một chỗ mấy tháng rồi mất. Chị đi tập thể dục sáng sớm về bị người chở nước đá tông ngã rồi bỏ chạy mất! Chị bị gãy chân và chấn thương phần mềm. Chị rất buồn phải nằm một chỗ, rồi khi lành đi lại khó khăn. Trong khi chị là người thích hoạt động, dù có tuổi nhưng vẫn thích đi đây đó. Chị đạp xe nay ghé tòa soạn báo này, mai ghé báo kia: Thanh Niên, Phụ Nữ, Văn Nghệ, Kiến thức Ngày nay… Có khi đưa bài viết hoặc có lúc chỉ ghé thăm biên tập viên, phóng viên quen. Chị kể, chị vô Hội Nhà văn không phải để làm hội viên mà có chỗ đi đến họp hành gặp gỡ bạn bè, em út cho vui. Hồi tôi làm ở báo Thanh Niên, thỉnh thoảng thấy chị đạp xe đến tòa soạn, ghé phòng Tổng biên tập nói năm ba câu với Nguyễn Công Khế, hoặc tạt qua phòng Vũ Đức Sao Biển - phụ trách tờ bán nguyệt san Thanh Niên, có khi chị gặp tôi nói ba điều bốn chuyện. Tôi nhớ mãi lời chị nhắc: “Làm báo phải có cái tâm nha em. Đôi khi bài mình viết lỡ sai sót - dẫu vô tình cũng có thể làm tiêu tan sự nghiệp người ta hay phá nát hạnh phúc một gia đình đó em!”.Chị Minh Quân khá thân với Tổng Biên tập báo Thanh Niên Nguyễn Công Khế, vì chị là cây bút cộng tác thường xuyên báo Phụ Nữ Việt Nam từ những ngày đầu báo phát hành ở miền Nam sau 1975, khi Nguyễn Công Khế làm phóng viên báo này - trước khi sang làm biên tập tờ Tuần tin Thanh Niên - tiền thân báo Thanh Niên - cùng với Huỳnh Tấn Mẫm. Anh Mẫm làm Tổng biên tập một thời gian rồi anh Khế lên thay.

Hồi chị Minh Quân đi Canada lần sau, chị dặn tôi thỉnh thoảng ghé nhà thăm anh Vinh, chồng chị. Chị đi mấy tháng, anh ở nhà thấy nhà rộng trống trải, anh cho thuê phía sau cho người ta làm lò bánh mì. Khi về thấy nhà cửa lộn xộn, lò bánh mì làm cháy đen một phần tường sau, chị cự nự anh quá, bảo anh không cho thuê nữa. Anh nói mình đã lỡ cho người ta thuê, giờ bảo ngưng sao được. Hai ông bà già cũng đã bảy mấy, tám mươi rồi, giận hờn trông rất tức cười. Tôi đến thăm nói, chị ơi, mọi sự đã lỡ rồi. Chỉ vài tháng nữa hết hợp đồng họ dọn đi thôi! Tôi còn chọc chị cười, thế là mọi việc cũng êm.

Khi tôi nghỉ làm báo Thanh Niên, thỉnh thoảng chị Minh Quân đạp xe ghé thăm tôi ở quán cà phê trên đường Ngô Thời Nhiệm. Chị em gặp nhau ít khi nói chuyện văn chương, báo chí mà thường chị hỏi thăm chuyện làm ăn, chuyện con cái. Chị thường nhắc tôi “bớt nhậu đi cậu”. Nhưng cũng có khi chợt nhớ, chị lại nhắc mấy người bạn văn, báo chí, xuất bản trước kia. Chợt chị hỏi tôi, nhiều người làm sách, làm lịch phất lên quá, chị nhớ hồi đó em cũng có làm sách làm lịch sao lại chuyển sang làm báo để “nghèo vẫn hoàn nghèo”? Tôi kể với chị rằng năm 1988 - 1989 tôi chỉ hợp tác với vài người bạn trong giới làm sách làm chung mấy cuốn. Sau đó tôi tách ra thử làm riêng một cuốn chơi. Đó là cuốn : “Giã từ bóng tối” của chị. Trong khi thằng em trong nhóm làm riêng cuốn “Vượt đêm dài” cùng đề tài, cùng tác giả Minh Quân bán rất chạy, hình như in cả mười ngàn ấn bản. Còn “Giã từ bóng tối” tôi chỉ in hai ba ngàn mà bán mãi không hết! Sau này khi làm Tuổi Hồng, tôi tiếp tục thử làm một bộ lịch đề tài tuổi mới lớn, cũng bị ế chất đống, chở đi tặng trường THCS Hồng Bàng do người bạn làm hiệu trưởng vẫn không hết. Nợ tiền nhà in mấy năm sau mới trả hết! Tóm lại tôi không có duyên với chuyện làm sách, làm lịch. Chỉ làm một cuốn sách và một bộ lịch, tôi đã bay đứt nửa căn nhà nhỏ trên đường Nghĩa Hòa, Tân Bình!

Nhân nói chuyện làm sách, chị Minh Quân nhắc tới hai người làm xuất bản mà chị rất quý trọng là ông Khai Trí và ông Trí Đăng. Chị nói tuy hai ông không phải là người cầm bút, nhưng cái công của hai ông xuất bản này đối với văn hóa văn học miền Nam không nhỏ. Tên nhà sách và nhà xuất bản không chỉ là thương hiệu mà như định danh của họ. Nhà sách Khai Trí có lẽ người đọc sách nào ở Sài Gòn trước 1975 cũng biết; còn nhà xuất bản Trí Đăng từng in “Những ngày cạn sữa” của Minh Quân nên chị nhớ là phải. Nhưng đúng là ông Trí Đăng in sách rất chọn lọc, hầu hết là những tác phẩm giá trị. Rồi chị nhắc đến nhà thơ Nguyễn Vỹ - chủ nhiệm kiêm chủ bút bán nguyệt san Phổ Thông. Chị ngậm ngùi kể chuyện Nguyễn Vỹ mất trong một tai nạn giao thông hồi đầu năm 1971. Chị nhắc tới những kỷ niệm của chị với nhà thơ cách tân, nhà văn - nhà báo Nguyễn Vỹ thời chị cộng tác với Phổ Thông. Chị cũng nhắc tới người bạn thân của Nguyễn Vỹ là nhà phê bình Tam Ích - tác giả các tập “Ý Văn”. Sau khi Nguyễn Vỹ bị tai nạn mất ít lâu, Tam Ích đã tự tử bằng cách đứng trên chồng sách đưa cổ vào tròng, rồi đạp đổ chồng sách. Một cái chết gây bàng hoàng trong văn giới bấy giờ và ám ảnh chị suốt một thời gian dài…

Trong giới văn chương nữ lưu trước 1975, tôi quen biết cũng nhiều, nhưng chỉ hai người tôi thân thiết và vô cùng yêu quý là nữ thi sĩ Mộng Tuyết và nữ văn sĩ Minh Quân. Cả hai đã ra người thiên cổ từ lâu, nhưng mỗi khi nhắc lại tôi vẫn cảm thấy ngậm ngùi. Khi chị Minh Quân bị tai nạn tôi có đến thăm chị vài lần, nhưng khi chị mất tôi đang về Trung thăm mẹ nên không được tiễn đưa chị về nơi an nghỉ sau cùng. (Nguồn FB Phạm Chu Sa)