Phổ nhạc một bài thơ chắc chắn không phải là một việc làm đơn giản!
(Nếu chúng ta không muốn có một "Bài Vè" hay không muốn "làm khổ" cái bài thơ tuyệt vời ấy!
Tại sao người ta phổ nhạc những bài thơ?
Đại để có thể kể vài lý do sau đây:
1. Bài thơ quá hay làm choáng váng người nhạc sĩ.
2. Bài thơ mới đọc qua đã thấy như đang nghe một bản nhạc (mà người ta thường nói rằng bài thơ này chứa nhiều nhạc tính).
3. Nhạc sĩ "hơi nghèo" chữ nghĩa để làm lời ca cho bản nhạc và chủ đề mình muốn viết.
4. Tình bạn giữa người làm thơ và người làm nhạc.
5. Được đặt hàng để làm thơ phổ nhạc.
Khi nghe một bản nhạc phổ từ một bài thơ,có ba trạng huống có thể xẩy ra:
. Bài nhạc làm cho bài thơ hay hẳn ra.
. Bài nhạc làm hỏng một bài thơ tuyệt vời.
. Nghe thấy hay hay,hoặc tàm tạm chi đó....một cách đại khái.
Làm một bài thơ hay đã khó,.làm một bản nhạc hay cũng đã khó,.phổ nhạc một bài thơ "cho hay" lại là một việc làm khó hơn!
Âm nhạc nằm trong văn hoá của một dân tộc,nghệ thuật nào cũng có những qui luật của nó.
Người ta thường tưởng nhầm rằng: Nghệ thuật phải để phát triển tự nhiên, tránh gò bó, không gượng ép,không nên chịu quá nhiều luật lệ .v.v.
Nói như thế mới chỉ đúng có một nửa.
. Mà một nửa của nghê thuật không làm nên nghệ thuật!
. Claude Monet,Auguste Renoir trước khi bỏ Romantic đi vào impressionism ,các nhà thơ Stephane Mallarme,Edgar Allen Poe,trước khi đi vào symbolism,các nhà soạn nhạc Claude Debussy,Maurice Ravel....trước khi đi vào impressionism đều đã đi qua và hiểu rõ nghệ thuật của các môn phái từ Renaissance qua cổ điển đến lãng mạn v.v.
. Và thú vị hơn cả trong pho kiếm hiệpTiếu Ngạo Giang Hồ của Kim Dung tiên sinh ,khi Lệnh Hồ Xung lãnh hội xong Độc Cô Cửu Kiếm ở sau hậu động núi Hoa Sơn và trở thành võ lâm đệ nhất cao thủ với "vô chiêu thắng hữu chiêu". Thật ra có phải là cứ để tự nhiên,không gượng ép mà giác ngộ được đâu,mà vì Lệnh Hồ công tử đã học hết tất cả mọi kiếm chiêu của mọi môn phái trên chốn giang hồ do cơ duyên vô tình trong hậu động. Có như vậy mới có chuyện "vô chiêu thắng hữu chiêu" được chứ.
Nghệ thuật nào cũng thế không thể chỉ là chuyện bẩm sinh,trên trời rơi xuống mà là cả môt quá trình học hỏi tập luyện và phát triển trên khả năng thiên phú ấy.Được như thế chúng ta sẽ có được những "Nghệ Thuật" viết hoa cho tương lai.
Hôm nay nhân dịp trả lời vài câu hỏi của Thi sĩ Du Tử Lê về việc thơ phổ nhạc của Đăng Khánh.
Tôi phổ nhạc bài thơ năm chũ của chính mình viết năm 1964 bài Tiễn Em và hoàn thành nhạc phẩm đầu tay Tiễn Em Chiều Mưa năm 1966 tại Saigon.
Mãi đến năm 1992 ở bên Hoa Kỳ mới có cơ duyên "chạm" vào một tiếng thơ vô cùng "lộng lẫy" đó là "Thơ Tình Du Tử Lê".Tiếng sét thi ca ấy của một đêm hội ngộ năm nào tại nhà một người bạn chung của chúng tôi là nhà báo Trọng Kim--Trương Trọng Trác tại Houston đã đưa đến một hôn phối thi ca mà thể hiện là nhạc phẩm phổ từ bài thơ thất ngôn 10 khổ 40 câu 280 chữ mang tên: Khúc K. Riêng Chàng mà tôi đã đặt tên cho ca khúc là : K.Khuc của Lê (Le's Serenade) để trân trọng vinh danh người Thiếu Lâm thi sĩ trong âm nhạc tôi.
Sau đó là 3 nhạc phẩm khác được phổ từ thơ của thi sĩ Du Tử Lê:
. Nhạc phẩm Em Ngủ Trong Một Mùa Đông phổ từ bài thơ Chẳng Bao Giờ Dậy Nữa (năm 1993)
. Nhạc phẩm Lệ Buồn Nhớ Mi từ bài thơ có tên rất lạ là Mùa Thu và Thơ Mới ở Đường Baker Costa Mesa Cũ. (năm 1996)
. Nhạc phẩm mang tên Hạt Mưa Bay Cuối Đời (năm 1998) đây không phải là một bài nhạc phổ thơ mà là một "bức tranh âm nhạc" phản chiếu lại một tác phẩm văn chương của thi sĩ Du Tử Lê đó là tập "truyện vừa" mang tên Tôi Với Người Chung Một Trái Tim xuất bản tại Houston.
Cho đến giây phút này, âm nhạc tôi vẫn còn thuỷ chung với thi ca Du Tử Lê. Và đã có hơn một người hỏi tại sao? Câu trả lời của tôi là sự trân trọng của tôi đối với thi ca, và cái duyên thơ - lạc nó đến lúc nào "Làm Sao Tôi Biết Được ? " và đồng thời tôi biết rằng tôi vẫn còn tạm đủ chữ nghĩa để độc thoại trong âm nhạc của chính mình.
Trở lại với câu hỏi của thi sĩ Du Tử Lê về bài Lệ Buồn Nhớ Mi :
Nhạc phẩm Lệ Buồn Nhớ Mi phổ từ bài thơ có tên "Mùa Thu Và Thơ Mới ở đường Baker ,Costa Mesa cũ".
Đây là một bài lục bát rát "mới lạ" gồm chỉ có 14 câu, chất chứa rất ít âm nhạc mà lại có nhiều mầu sắc và hình ảnh, suy tư sâu sắc thâm trầm.Tên bài thơ cũng là lạ....Trên nguyên tắc đây là một bài thơ khó phổ nhạc, đọc lên không thấy "nhạc" đâu cả mà ý tưởng thì xa vắng và trừu tượng, tìm hiểu suy tư tác giả qua bài thơ không dễ!
. Nhưng trên thực tế về mặt sáng tác và phổ nhạc thì bài này có nhiều ưu điểm cho một nhạc phẩm hay.
Chúng ta thử đọc lại nguyên bản bài thơ của Du Tử Lê:
Dấu trong ký ức âm u
cành xương tháng chín.Mưa mù tháng giêng
hồn cây phong úa truy tầm
dấu chân.Nghìn dặm. Lá mừng thôi nôi
vàng sau lưng. Vàng ghế ngồi
mùa em. Thu tím. Rừng tôi phía nào?
giữa quạnh hiu. Tôi cúi chào
trăm năm đã thẹn. Vực sâu đã gần
biển cùng sóng sớm ly thân
cánh chim thương tích. Buồn khăn áo người
mùi hương cũ. Kỷ niệm vùi
ngón tay sinh tử.Mấy đời ổ qua
mùa thu góc phố Baker
hỏi sông núi cũ sao chưa trở về.
(DTL 10.90)
Bài thơ có đời sống hiu quạnh, mầu sắc tương phản xót xa,những day dứt nhỏ, to, những không gian cuồng nộ và chịu đựng. Tựu chung như "một tiếng thở dài heo hút".
Tôi đã chọn chuỗi âm giai buồn vô tận mà tôi vẫn thường yêu thích,đó là cung đô thứ (Cm ) mà theo Hector Berlioz,Lavignac....xưng tụng (Key of Cm) có khả năng diễn tả những trạng thái rất "dramatic,violent.... với hy vọng có thể vẽ nên bằng âm thanh cái "Drama" trong bài thơ của thi sĩ Du Tử Lê.
Vì bài thơ này hơi ngắn chỉ có 14 câu mà trung bình một ca khúc thường có 32 khuôn nên chắc chắn không có đủ ca từ cho bản nhạc.Vậy người phổ thơ phải làm gì?
Nếu bài thơ thật dài, như bài Khúc K. Riêng Chàng chẳng hạn là một bài thơ thất ngôn gồm 10 khổ thơ, 40 câu tổng cộng 280 chữ! Khi phổ nhạc bài thơ này ,một ca khúc không thể "dùng hết" hoặc "tả hết" được bài thơ. Và các câu thơ có thể được xử dụng "tự do"trong giai điệu (miễn là giữ được càng sát ý của bài thơ càng tốt)
Trường hợp bài thơ ngắn như bài "Mùa Thu Và Thơ Mới" nói trên thì bắt buộc nhạc sĩ phải "kiêm" luôn thi sĩ trong một vài khoảnh khắc của cuộc đời! Và chính chỗ này là chỗ "anh em" giết nhau nhiều nhất!
"Thơ người ta vĩ đại như thế,tôi làm sao bây giờ?"
Nhân đây cũng phải mở một dấu ngoặc là : khác với ngôn ngữ âu châu không có dấu, vì ngôn ngữ việt nam mình có dấu do đó khi phát âm đòi hỏi sự chính xác nên (trong hầu hết các ca khúc) có những chuyển đoạn của ca khúc ,vì phải giữ đúng Form,Phrase,Structure .v.v.nên "hơi thơ" ở đoạn nhạc về sau,hoặc chưa dùng đến không còn thích hợp cho câu nhạc nữa,bắt buộc phải sáng tác thêm ca từ cho một ý nhạc mới để giữ đúng "cung cách" của ca khúc.
Vì vậy khi một ca khúc phổ thơ "được sáng tác một lèo, y hệt như bài thơ, không sai một chữ" điều này là một vấn đề cần suy nghĩ lại.
Sau đây chúng ta đọc ca từ và nghe lại ca khúc "Lệ Buồn Nhớ Mi" cùng với những suy nghĩ nêu trên:
Cành xương tháng chín
ký ức âm u
mưa mù tháng giêng
Hồn cây phong úa
đâu nắng hôm xưa
mưa buồn cuối trời
Dấu chân nghìn dặm
vàng sau lưng
vàng đôi môi
mùa em thu tím
giữa quạnh hiu tôi cúi chào
giữa quạnh hiu tôi cúi chào
Trăm năm đã thẹn
biển sóng vực sâu
bầy chim thương tích
buồn khăn áo người
Trăm năm vẫn đợi
môi nhớ tàn phai
bàn chân nhớ đất
lệ buồn nhớ mi
Rừng mưa tháng chín
môi tóc em đâu
nỗi buồn sớm mai
Mùi hương đã chết
dấu tích năm xưa
môi lạnh tiếng cười
nhớ em
hạt bụi
đời hư vô
còn tương tư
hỏi sông núi cũ
giữa mùa thu em nhớ gì?
giữa mùa thu em nhớ gì?
(Dangkhanh 1996)
(Những câu chữ thường là sáng tác "bắt buộc" của Đăng Khánh )
Hai cái bẫy (traps) lớn nhất trong nghệ thuật phổ nhạc trên một bài thơ là "melody trap và lyric trap".
Bài thơ chỉ mới đọc lên đã nghe như mình vừa phổ nhạc xong một ca khúc, thì đó chính là cái giai điệu "cài sẵn" trong bài thơ của thi sĩ, đây là cái bẫy sập thứ nhất.
Cái bẫy của ca từ xuất hiện khi câu thơ của thi sĩ "cực kỳ diễm lệ" mà đến đoạn nhạc "bắt buộc" phải "ghép tim " với một câu thơ sáng chế "vội vàng và vớ vẩn" thì cũng là đã làm khổ nhà thơ
vậy.!
Có một điều thích thú khi tôi tìm ca từ cho giai điệu của 4 câu:
Trăm năm vẫn đợi
môi nhớ tàn phai
---------------------- ?
---------------------- ?
(Tôi vừa tự tìm được ca từ ghép vào giai điệu cho 2 câu như trên) bất chợt từ trong caí "ký ức âm u" của tôi loé sáng lên 4 câu thơ vô cùng trác tuyệt của Lê mà tôi thuộc lòng từ một bài thơ khác cũng của thi sĩ đó là 4 câu:
Ta đã đợi em từ hạt bụi
Mai về nhớ lấy dấu chân xưa
Bàn chân nhớ đất còn khô nẻ
Môi nhớ tàn phai lệ nhớ mi
Rất bất ngờ giai điệu của câu nhạc của tôi "captures" ngay lập tức hai tứ thơ của đoạn tứ tuyệt trên và hoàn tất đoạn nhạc:
Trăm năm vẫn đợi
Môi nhớ tàn phai
Bàn chân nhớ đất
Lệ buồn nhớ mi....
(DK/DTL)
Làm nghệ thuật có được những đền bù rất lạ lùng, mà có lẽ tiền bạc không mua được! Như một trong những thú vị của bài "Lệ Buồn Nhớ Mi" trên đây đối với riêng tôi.
Nghĩ cho cùng "đời sống đã khôn cùng , nghệ thuật thì...làm sao ai biết được ! "
Nhìn con cá đang bơi lội trong hồ, làm sao ta biết được: cá đang buồn hay cá đang vui!
Xin coi đây cũng chỉ là việc "uống ngụm nước trà, nói chuyện cho vui cuộc đời tị nạn".
Rất trân trọng
Đăng Khánh
Đường An Bình.Houston,TX
"Mưa mù tháng giêng năm 2012"
Chú thích: Để nghe những nhạc phẩm trong bài viết (và các tác phẩm khác của Dang Khanh xin mời vào:
saigonocean.com
dangkhanh.com
dangkhanhmusics.com