Vừa rồi tác giả Đỗ Quyên đã làm một công việc rất kỳ công, giành nhiều năm
tháng để tìm tòi và đúc kết ra một danh sách “sơ khảo” có đến 400 tác giả
trường ca người Việt được phát hiện và thống kê. Đây là một công việc rất đáng
khâm phục không chỉ vì sự vất vả kỳ khu của nó, mà còn ở một tâm hồn biết vượt
qua mặc cảm vị kỷ nghệ sĩ “văn nhân tương khinh”, chú mục và tôn vinh tác phẩm
cũng như tên tuổi của người khác. Quả là ít người làm được!
Nhưng chúng ta có đến 400 tác giả trường ca ư? Như vậy chúng ta quả là một
cường quốc về thơ, hơn thế là một cường quốc về đại công nghiệp thơ, với hàng
loạt những “nhà công nghiệp” lớn đã dấn mình vào thể loại đồ sộ nhất của thơ?
Việc này là không nhỏ! Không thể đùa được! Vậy chúng ta buộc phải nhìn bằng một
nhãn quan kinh điển nhất. Triết gia Hegel cho rằng: sử thi vĩ đại vì ở đó nó
chất chứa đôi cánh siêu hình của thực tại lịch sử, vì thế một dân tộc không lớn
nếu không có sử thi, vì dân tộc đó chưa có được nhãn quan thi ca hóa hiện
tại cho dữ kiện sử. Trung Quốc không phải là nước vĩ đại về tâm hồn vì không có
sử thi, bởi vì cách sống của dân tộc Trung Hoa thiên về thực dụng mà thấp
tính lãng mạn. Đây không là nhận xét suông mà đã được thực chứng theo
nhiều thống kê mới nhất, rằng phụ nữ Trung Hoa, đặc biệt khi đã ra nước ngoài
rất ít ham muốn đàn ông Trung Hoa vì cho rằng họ chỉ quen thói gia trưởng, năm
thê bảy thiếp, nặng tình dục, ít tình yêu, và rất thiếu bình đẳng cũng như lãng
mạn với phái đẹp. Không chỉ có số liệu ngoài đời, cơ quan văn hóa Trung Quốc
trong mấy chục năm qua, căn cứ vào nhận xét của Hegel đã bỏ công sục sạo tìm
kiếm khắp nơi xem Trung Quốc có sử thi không, nhưng vẫn tìm không ra (sự việc
này đã được một chương trình truyền hình trên VTV phát mấy năm trước).
Vậy sử thi là gì? Đó là Illiad và Odyssey của Hy Lạp, hay Chí Tôn Ca của Ấn Độ
v.v… ở đó nó buộc phải có nhân vật. Nhân vật để làm gì? Để mã hóa tư tưởng,
hành động và sinh hoạt của tác phẩm, đó cũng chính là những cánh cửa để bày tỏ
của tác giả.
Việc nhận ra chúng ta có là cường quốc thi ca không? Là một phản tỉnh vô cùng
quan trọng. Trong buổi đọc thơ thần học ngày 01/03/2012 tại nhà họa sĩ Lê Thiết
Cương, nhà nghiên cứu triết học Nguyễn Hào Hải có đặt câu hỏi và trả lời rất
róng riết rằng: “Nước chúng ta nhiều người làm thơ nhưng lại có quá ít người
nghe thơ, như vậy chúng ta có phải cường quốc thơ không? Nếu là cường quốc thơ
thì phải là ngược lại, có rất ít người làm thơ nhưng lại có rất nhiều người
nghe thơ. Vậy nhiều người làm thơ của chúng ta là cái gì? Đó không phải là
những người yêu thơ, mà là những người háo danh”. (Theo tôi thì nên thêm một
câu: háo danh nhanh nhất, dễ nhất, và nhàn nhất).
Việt Nam theo thống kê: Số lãnh đạo cao cấp có bằng tiến sĩ, thạc sĩ cao gấp ba
lần Nhật Bản, nhưng trình độ thật thế nào chúng ta đều biết, thậm chí khi còn
sống học giả Hoàng Ngọc Hiến đã nói: Dẫn một con bò qua biên giới Nga quay về
nó là tiến sĩ. Chúng ta hãy nhìn Hy Lạp, rồi cường quốc văn học Nga, họ đâu có
cần tìm ra 400 tác giả trường ca như ta mà vẫn là cường quốc văn học, còn ta
thì lẹt đẹt lắm, mang cơm nắm sang Nga học văn hạng ba của họ còn chưa hiểu.
Nếu không nhìn kỹ, phản tỉnh kỹ thì phong trào trường ca sẽ giống bệnh thành
tích tại các trường phổ thông, 100% học sinh đỗ mà vẫn có cả giáo viên lẫn học
sinh vào nhầm lớp, dạy gì học gì đều không biết. Còn trình độ tiến sĩ ư? Có một
vụ án phát hiện, một sinh viên hạng xoàng vừa mới ra trường, trong có vài tháng
cậu ta làm thuê ngót một trăm luận án bằng cách thuê người vào các thư viện
trích chép.
Trường ca là gì? Trên thế giới ngày nay người ta rất trân trọng từ “Kinh điển”
(classic) – đồng nghĩa với những gì nguyên ủy nhất. Và ông tổ lý thuyết thi ca
Aristote đã vạch ra: Tiêu chí đầu tiên của thi ca là Cốt Truyện (story). Người
Việt có câu “có tích mới dịch nên trò”. Không có chuyện bên trong cách gì có
thể dựng thành kịch cũng như diễn trò?
Nghệ thuật sẽ chẳng là gì nếu không có tư tưởng. Đừng nên cãi bỏ điều này, vì
xí xóa điều này, tác phẩm của ta mãi mãi là mua vui, trang trí, và sinh hoạt.
Hai hòn đá nằm im sẽ chẳng gây ra gì cả và chúng vô cùng vớ vẩn, nhưng khi
chúng đánh vào nhau sẽ tóe lửa, đốt cả khu rừng cũng như lây lan toàn thế giới.
Bóng đá là môn thể thao vua có hàng vạn người đến xem, có hàng tỉ người theo
dõi trên truyền hình vì chúng là môn thể thao đối kháng. Một người múa kiếm thì
không thể là đấu kiếm, nhưng có hai người đối chọi thì cuộc đấu xảy ra. Và sẽ
có bi hùng kịch cho người chiến thắng và thảm kịch cho người thất bại. Một
người chơi cờ thì không phải đấu cờ mà anh ta muốn cho bên nào thắng cũng được
và anh ta làm nên cái gọi là chơi cờ một mình. Đó cũng là môn thể dục thủ dâm,
chứ không thể thành thể thao được. Một trường ca không có nhân vật thì cũng chỉ
là thể dục thôi. Ở đó không thể va chạm, đối kháng, một mất một còn để nảy sinh
vinh quang và thất trận, cũng không thể có tư tưởng được.
Có rất nhiều người biện hộ rằng, dù không có nhân vật nhưng tác giả là nhân
vật. Đấy là cách nói ù xọe chẳng có học thuật gì cả, tác giả là người viết,
nhân vật là người vô hình trong tác phẩm, ta không thể nói bừa, tác giả là nhân
vật được. Qua cuộc thi trường ca ở báo Văn Nghệ Quân Đội như được đưa tin, có
rất nhiều tác giả câu giờ, bò lê, kéo giãn đội hình chữ nghĩa mong bôi dài
thành trường ca. Nhược thiểu, khí đoản là căn bệnh phổ biến của văn hóa lúa
nước. Nhìn thẳng vào sự thật, chúng ta chứng kiến, cốt chuyện là cái sở đoản
truyền kiếp của người Việt, hầu hết các tiền bối Việt như tác giả của Truyện
Kiều, Lục Vân Tiên, Chinh Phụ Ngâm Ngâm. Phạm Tải Ngọc Hoa, Lưu Bình – Dương
Lễ… đều phải gia công mượn tích của Tầu mà không một lần bỏ công sáng tạo ra
tích truyện cho mình. Vì thế đây là cố tật cố hữu, cũng là “cố thành công”
không khác được của người Việt. Tại sao tác phẩm không có nhân vật? Có phải vì
tác giả không có tư tưởng nên không tạo ra nhân vật để chở mang hành động rồi
vỡ thành tư tưởng? Vì sao tác phẩm Việt Nam còn bé và vừa? Vì không chịu hạ
sinh tác phẩm có tư tưởng! Vì trước đó không chịu hạ sinh tác phẩm có nhân vật
và cốt truyện!
Thôi nói về vấn đề này dài lắm, học thuật nghe khô lắm, có thể không phù
hợp với những người sáng tạo mấy vần vèo bằng cảm xúc bản năng. Nhưng xin đề
nghị với tác giả Đỗ Quyên rằng, anh nên phân loại giúp cho, hãy mạnh dạnh phân
loại: Trường ca nào có nhân vật và cốt truyện. Tất nhiên đây sẽ là trường ca kinh
điển hạng một. Còn sau đó anh có thể xếp cái gọi là “trường ca không nhân vật”
(thơ dài không hề đấu đối kháng hay chơi cờ một mình). Cám ơn anh, cũng nên làm
thế, kẻo vòng loại đông quá làm sao thi đấu chung kết được? Còn ai muốn “văn vô
đệ nhất” thì là việc họp mặt trận của họ. Hãy mời họ vào sinh hoạt câu lạc bộ
để nhìn viễn cảnh thi ca Việt Nam mãi mãi bé và vừa. Nghệ thuật cao cấp thì
phải hy sinh! Tuyển lựa cao cấp cũng phải hy sinh! Đừng tiếc số đông khi cần
tìm một đỉnh non đích thực. Cám ơn nhiều!
(Nguồn Lê Thiếu Nhơn)