NGUYỄN TƯỜNG LINH - Du Tử Lê và thơ Du Tử Lê trong cảm nghĩ của tôi

Trở về nhà sau cuộc đi săn cuối tuần với gia đình ở một nơi khá hẻo lánh, với sự mệt mỏi khác thường và những nỗi buồn vu vơ, những suy nghĩ nửa vời... tôi được Út (cậu bé đang ở chung với tôi) cho hay “nhà mình hôm nay có hai người khách lạ.” “Ai vậy?” “Em không biết, nhưng hình như đó là nhà thơ Du Tử Lê và nhạc sĩ Hoàng Thanh Tâm.” “Vậy hả.” Tôi trả lời ơ hờ vì cơn sốt đang dâng lên trong người tôi và cả trong trái tim tôi. Trong cuộc sống của tôi -tôi nhớ đến Freud, đến cảm giác thuần vật chất đã đưa ông lên đỉnh cao danh vọng và ngậm ngùi với những giọt nước mắt cô đơn, đầy cảm tính của loài thú không biết sử dụng ngôn ngữ của loài người để nói lên dù chỉ vài chữ..., chẳng hạn “xin tha thứ.” Và như thế, tôi đã mang nỗi day dứt đó vào giấc ngủ thật nồng ấm: 39 độ C trong cơn sốt.

Dù sống chung dưới mái nhà trong cương vị chủ khách, tôi vẫn tránh gặp mặt những người khách trọ của tôi, dù tôi biết họ đã tới từ những nơi chốn “nhân gian không thể hiểu”, hay những nơi chốn chỉ có “tình yêu và trời mưa tháng sáu”, lý do: tôi muốn chạy trốn chính mình. Ước mơ thầm kín của tôi là được sống hoàn toàn cho nghệ thuật. Nhưng cái giá phải trả cho ước mơ đó làm tôi chùn bước. Nợ gia đình, học vấn, sự nghiệp, lý tưởng... đã “thực dân” miếng đất” nghệ thuật trong hồn tôi và tư bản hóa thân phận của tôi, trên đơn vị tiền bạc. Dù vẫn làm thơ, viết truyện trong một vài phút rảnh rỗi hay ngay cả lúc cắt đồ, giao đồ, kiểm đồ, đếm tiền hay ngồi trong lớp học. Tôi có cảm tưởng mình chỉ làm được nghệ thuật những lúc đang ở trong tù mà được thả ra ngoài để làm vệ sinh cá nhân. Vì thế sống ray rứt giữa hai sự lựa chọn đó: nghệ thuật và:

Hỏi Chúa đi rồi em sẽ hay
Tôi buồn như phố cũ như tay
Bàn chân từng ngón ngưng không thở
Lạc mất đường đi - tạnh dấu bày.”

Chúa đã rời khỏi trần gian hiu quạnh này gần 2000 năm. Phật còn ra đi sớm hơn nữa. Nhưng nếu cả thế giới ngừng một giây phút nào đó thật yên lặng, chỉ có những lời vang vọng trong thánh đường, những lời tụng niệm trong cửa Phật. Nhân gian sẽ nghe được lời mặc khải của đấng Cứu Rỗi “Chúa ở cùng con.” Hay chúng sinh sẽ nghe tự lòng mình lời nói của Đấng Từ Bi “Phật tại tâm.” Và hòa bình, hạnh phúc ở đâu nhỉ? Nó sẽ là từ chốn “Nhân gian không thể hiểu.” đến cư ngụ ở chốn “Nhân gian vừa mới hiểu.”

Ngồi bên cạnh anh Du Tử Lê trong đêm đó, lần đầu tiên tôi thấy mình nhỏ nhoi, hèn nhát. Các bạn ngồi chung bàn đều là sinh viên, những người hoạt động văn hóa, xã hội với câu chuyện nghề nghiệp, học vấn thường xảy ra với tuổi trẻ hải ngoại. Tôi đã lấy hết can đảm với chính mình để tự giới thiệu với anh Lê, mình là người đang sống chung với anh ấy dưới một mái nhà (anh Mùa Xuân Như Ý không đề cập với tôi khi gửi anh Lê đến ở và vì tôi cố ý tránh mặt). Ví như một cái mụt nhọt vừa vỡ tung sau thời gian mung mủ, ví như một đứa con hoang trở về nhà trong Thánh Kinh hay tệ hơn trong tác phẩm “Hoàng Tử Bé” của S.Exupery, tôi chấp nhận mở rộng hồn mình ra (cho chính tôi) một cách trọn vẹn, để viết tặng anh Du Tử Lê bốn câu thơ cay đắng nhất tôi đã làm, an ủi nhất khi nhớ đến, trên con đường đi qua trần gian, mà anh Du Tử Lê đã có một nghĩa cử đáng kính khi đọc trước khán giả bài thơ tôi muốn chỉ để dành riêng tặng cho anh và cho riêng những ước mơ thường vụn vỡ trước khi tôi mơ ước.

“Lên non quẫy mộng tặng đời
Mộng oằn vai gánh chẳng lời than van
Thế nhưng nhân thế phũ phàng
Đưa tay đập mộng điêu tàn người ơi...

Bên cạnh những khuôn mặt thân quen, nhiều khuôn mặt vừa biết, có cả vóc dáng thiên thần trong góc nhỏ riêng tôi, lần đầu tiên tôi suy nghĩ đến một định lý đảo “con người càng nhỏ càng vĩ đại.” Và dù rất ốm, tôi cũng vẫn muốn hơn anh Du Tử Lê trong ý nghĩ hạnh phúc là chia xẻ thịt da cho kẻ khác.

Tối hôm ấy, tôi đã quên đi bao nhiêu chuyện tôi muốn làm, nên làm, phải làm, quên đi tất cả dù là những chuyện tôi đang cố tập quên, một đời sống vật chất, tôi chọn cái sau với lời tự dối, sau khi giàu, sau khi thành công trong đời mình, sẽ quay về sống với nghệ thuật cũng đâu có muộn. Tôi lầm và nhờ gặp nhà thơ Du Tử Lê tới mới biết cái lầm của mình: chạy trốn chính mình là một điều dại dột, nếu không muốn nói là điều dại dột nhất trên đời.

Đêm tham dự buổi ra mắt tập thơ của anh Du Tử Lê và băng nhạc của anh Hoàng Thanh Tâm, tôi chỉ đi vì lý do duy nhất: được nhìn thấy sinh hoạt văn nghệ tại Melbourne. Nhưng chính bầu không khí yêu thương, cởi mở, gặp những bạn bè cũ, lối tổ chức và những người điều khiển chương trình đã hội nhập hoàn toàn thay vì hội nhập vừa phải. Dáng gầy của anh Du Tử Lê gợi lên nỗi xót xa trong tâm hồn nhậy cảm của tôi để nhớ đến một câu thơ của ai đó:

“Tôi là con chim
Đến từ xứ lạ
Ngứa cổ hát chơi...”

Phải con chim chỉ cất tiếng hát vì nó có tiếng hót chứ không phải vì có một người nào đó đang lắng tai nghe nó hót. Thi sĩ cũng vậy, họ làm thơ vì muốn mượn ngôn ngữ của trần gian để nói lên những lời thì thầm, nhỏ nhẹ nhất mà họ cảm nhận được trong chính tâm hồn họ, không phải để được lắng nghe, thông cảm mà, trước hết là để tự thông cảm và tự tâm sự với tâm sự của mình. Ai bảo rằng thế giới hiện tại có hơn ba tỷ người, ai bảo rằng dù khoa học có tiến tới đâu cũng sẽ không vói được vì sao xa nhất trong vũ trụ. Có ai bảo rằng ngôn ngữ là mầm tội ác của kiếp nhân sinh? Chỉ riêng thi sĩ họ đã lựa chọn một chỗ đứng riêng biệt ở nhân gian, ba tỷ người mà hồn vẫn cảm thấy quạnh hiu, cô đơn tuyệt đối. Chỗ đứng mà nhân gian có thể nhìn thấy nhưng “không thể nào hiểu được.” Và những vì tinh tú trên trời đã ở trong lòng thi sĩ khi những nhà phi hành vũ trụ vẫn hoài mong đặt chân đến “ta muốn bán sao đi để tặng người” (1), ngôn ngữ đó, lời thì thầm đó phải chăng là mầm mống của tội ác, hay chỉ là những tiếng vọng dễ thương dù lạnh buốt lòng người nhưng vẫn có khả năng tẩy xóa phần nào những hôi hám, bẩn thỉu của trần gian này bằng “những giọt mưa tháng sáu”.

Đêm hôm ấy, tôi đã trải hồn mình ra một cách không e thẹn, làm dáng để được nghe bản nhạc mà tôi thích “Tháng sáu trời mưa” và ru hồn mình trong lời thơ của anh Du Tử Lê.

Mối tình, tôi đã quên: một con người... Ngay cả lời trách móc nhỏ nhẹ “quên sinh nhật em rồi hả?” tôi cũng chẳng còn nhớ khi vừa thoáng qua tai. Tình yêu, sự chung thủy... có thể nào... ngay cả hạnh phúc, chỉ trong nghệ thuật, còn tất cả đều là giả dối.

“Trên tay Chúa dấu đinh ngài bị đóng
Cuối đời tôi than củi đã thành tro
Em chẻ nhỏ khối tình tôi lỡ gửi
Nhóm nổi không một ngọn lửa oan cừu.”

(Thơ DTL.)

Sự thật vẫn là sự thật, tôi say đêm đó, ở một chỗ mà tôi muốn mình sẽ không bao giờ say dù dưới mắt bất cứ một kẻ nào. Say thơ, say nhạc, say rượu và trên hết những cái say đó, tôi bỗng thèm say “đời”. Lý tưởng hả? Sự nghiệp hả? Phú quý vinh hoa hả? Chỉ có ở chỗ “nhân gian không thể nào hiểu được.” Chỉ còn lại mình tôi lẻ loi, hèn nhát, nhưng làm cao, anh hùng mà khí đoản... Tôi đã nhìn trọn vẹn chính tôi trong bốn câu thơ của anh Du Tử Lê:

“Tọa thiền mỗi tối tâm chao đảo
Trí quẩn hồn quanh - những ngổn ngang
Người về Thiên Trúc ta luân lạc
Ngay giữa trần gian tựa cõi âm.”

Khi trở về nhà tối hôm đó, tôi đã gặp anh Du Tử Lê và Hoàng Thanh Tâm để “tỏ tình” bằng những ngôn ngữ của những kẻ sống ở nơi “nhân gian không thể hiểu được.” Và, thở bằng hơi thở của những “giọt mưa tháng sáu.” Hạnh phúc thật tầm thường và đôi khi rất bình thường trong tầm tay với, và thế nhân đôi lúc chỉ thu gọn trong tâm hồn của một vài tâm hồn tri kỷ. Tôi có mơ không đêm nay:

“Tôi trở lại nhìn khóm hồng đã héo
Hỏi này cây bông giấy có thương đời
Sương với gió biết còn ai thăm hỏi
Tôi xong rồi một chiếc lá rơi.”

(Thơ Du Tử Lê)

Trọn ngày thứ bảy tôi đi chơi vu vơ với anh Du Tử Lê với lời yêu cầu thật ngắn “đưa anh đi chỗ nào thật vắng - bãi biển hay bờ sông chẳng hạn.” Gió. Sóng biển. Những con chim hải âu thật dễ thương phải chăng cũng chưa đủ sức giữ chân những kẻ luôn luôn có dáng điệu của một người “sắp đi xa” -nhưng luôn luôn mong ước hạnh phúc sẽ ở lại những nơi chốn họ đã đi qua. Với những con người họ đã gặp: bạn lẫn thù, thân lẫn sơ, gặp trên đường phố hay trong nhà thờ. Họ mơ ước gì hơn là được chứa đầy buồn khổ, không những chỉ của nhân gian, mà của cả địa ngục trong hành trang hôm nay và cho tất cả đời sau:

“Tôi tầm gửi trên nỗi sầu nhân thế
Trái cây nào em hái được không vui
Giây tội lỗi quấn quanh cành địa ngục
Thăm thẳm em, đầy nỗi niềm tôi.”

(Thơ Du Tử Lê)

Giọt đắng của cà phê, khói cay của thuốc lá và những hình tượng di động chung quanh hai pho tượng. Sóng biển đang đùa bỡn, trên những bến bờ đầy dấu chân người đi qua, dấu chân của những kẻ tội đồ. Gió biển đang gào thét, thay cho tiếng nói nhân gian vào hư vô. Tội nghiệp cho sóng biển trẻ con, tội nghiệp cho gió biển già nua và, càng tội nghiệp hơn nữa cho những pho tượng người trong một giây phút nào đó đã quên đi tuổi tác của mình, thân vĩnh viễn bị nhốt trong không gian, hồn nhiên thu trôi trên đôi cánh thời gian: “Ở chỗ nhân gian không thể hiểu.” Nhưng phải chăng ở chính nơi chốn đó, sự cảm thông đã trở thành hơi thở thứ hai của buồng phổi nhân gian?

“Ở chỗ nhân gian không thể hiểu
Tôi biết người mang một nỗi buồn
Biết ta cuối kiếp tim còn lạnh
Cùng nỗi sầu bay đầy hư không.”

Một trong những điểm vĩ đại nhất của nghệ sĩ là họ luôn luôn sống thành thật với chính mình, thành thật đến nỗi thế nhân đôi lúc cho là họ lập dị, viễn mơ, nhưng phải chăng một trong những sự dại khờ nhất của thế nhân là cố gắng để trở thành một kẻ khác. Phải chăng “vong thân” là một hiện tượng di truyền của con người, từ tính bắt chước của loài khỉ thủy tổ? Nếu đúng như vậy, sau một vài mẩu đối thoại thật ngắn với anh Du Tử Lê, tôi nhìn thấy con người mình còn mang một tính “khỉ”. Bắt chước thiên hạ đi học để kiếm bằng cấp, để kiếm job thơm, kiếm nhà cao cửa rộng, bắt chước thiên hạ mở hãng may để làm giàu bằng sự bóc lột. Bắt chước thiên hạ “cày” hai ba “job” để tự lừa dối lòng mình. Có tiền là có thể có được hạnh phúc, dù đã biết từ lâu, sự lạc lõng của tâm hồn không thể bù đắp bằng những tiện nghi vật chất phù phiếm. Sau những năm tháng lận đận bên đời, sau một vài lần bị phụ bạc bên tình, và cảm thấy lý tưởng chỉ như những vì sao dù rất cần thiết để điểm tô bầu trời nhưng con người sẽ không bao giờ với tới, tôi đã quyết định bẻ bút thơ để trở về với thân phận ngậm ngùi của một kẻ cố quên đi “linh hồn” để được sống một cách bình thường hay ngay cả tầm thường. Lâu rồi đời mình cũng qua. Vậy mà gặp anh Du Tử Lê, quyết định của tôi lung lay cội rễ. Nhìn sự hy sinh vĩ đại của anh đã dành cho nghệ thuật: 23 tác phẩm gần 30 năm cầm bút không mệt mỏi, tôi cảm thấy kính phục và ngưỡng mộ Du Tử Lê. Không phải chỉ một ngày, nhờ một tác phẩm mà đã trở thành một Du Tử Lê nổi bật trong giòng sông văn nghệ hôm nay. Du Tử Lê ba chữ được kết tinh bằng mồ hôi, tim óc, nước mắt và có thể cả máu nữa. Ba mươi năm cầm bút để viết lên những điều “nhân gian không thể hiểu” sống ở một nơi “nhân gian không thể hiểu”, nhưng chính cuộc sống và con người của anh Du Tử Lê đã mở cho tôi một chân trời khác. Một nơi chốn khác, ở đó, thế nhân dù không “hiểu” nhau vẫn có thể “cảm” nhau, ở đó, hạnh phúc được cảm nhận bằng con tim chứ không phải khối óc, ở đó, tình yêu sẽ trở thành một thứ có thể không “hiểu” được nhưng vẫn có thể “cảm” được.

Ngày chủ nhật, anh Du Tử Lê và tôi cùng anh Quỳnh Du đi tìm thứ hạnh phúc lang thang trên những con đường đã dẫn đưa chúng tôi tới Phillip Island. Gió lạnh và những cơn mưa thỉnh thoảng bay ngang qua đã giúp cho những điếu thuốc trong xe, những ly cà phê trong quán ấm hơn, nồng nàn hơn lúc nào hết. Nếu những con thú lạ của Úc châu đã làm cho anh Du Tử Lê ngạc nhiên thì tình yêu thương súc vật của anh đã làm cho tôi càng ngạc nhiên hơn nữa. Ngồi trong xe thẩy một vài miếng khoai tây chiên cho đàn chim hải âu, đến thật gần những con Chim Cánh Cụt thật dễ thương, tôi biết trong đầu anh có cả những câu thơ vừa làm để tặng chúng. Đi thật sâu vào lòng người, đào thật sâu tâm hồn mình và hội nhập với thiên nhiên để nâng mơ ước lên những dẫy ngân hà, vùi xuống biển những hận thù nhân thế, gieo rắc yêu thương, góp nhặt niềm tin... là ý nghĩa của hai chữ thi sĩ, những kẻ là gạch nối của cuộc đối thoại giữa thượng đế và loài người, giữa người và người, giữa khổ đau và hạnh phúc, giữa tiếng vọng thê lương vang lên từ địa ngục và những lời ca thánh thoát phát xuất tự thiên đàng.

“Thi sĩ có lối thơ mặc khải.” (2)

Tất cả rồi cũng chỉ là kỷ niệm nhưng những kỷ niệm tôi đã chia xẻ với anh Du Tử Lê sau gần một tuần gặp gỡ sẽ ở lại mãi trong tôi, vì tôi linh cảm nó sẽ có ảnh hưởng lớn lao, lâu dài trong suốt phần đời còn lại của tôi. Từ nhỏ, tôi đã thích nhìn trời để ngắm sao, từ lúc biết yêu tôi đã thấy trăng sao hiện diện lấp lánh trong đôi mắt người tình. Nhưng trong những chuyến vượt biên tôi đã học nhìn sao để định hướng cho con tầu và tôi đã khám phá ra rằng: trăng sao không phải chỉ làm đẹp bầu trời, nó còn có những ích lợi khác nữa. Lý tưởng cũng vậy không phải chỉ là một hào quang để ngắm, mà còn là một nơi chốn để tới, hạnh phúc trên con đường đi tới lý tưởng là hạnh phúc của những kẻ “đang đi”, chứ không nhất thiết phải là hạnh phúc của những kẻ “đã tới”. Lý tưởng cũng như những vì sao, không ai với tới được, nhưng bạn hãy ngước nhìn chúng đi để biết là nhờ chúng mà bầu trời, mà cuộc đời trở nên thật dễ thương. Và bạn ơi, giữa những vì sao trên bầu trời gói gọn qua khung cửa sổ của phòng tôi đêm nay. Tôi đã nhìn thấy được một vì sao thật lạ, nhưng cũng thật gần gũi: vì sao Du Tử Lê.

Nguyễn Tường Linh,

Melbourne, Australia

11 oct., 1989