(Bài nói chuyện trong chiều khai mạc phòng tranmh Du Tử lê/ Houston, Chủ Nhật, ngày 7 tháng 10 năm 2012).
Tôi còn nhớ trước đây hơn 20 năm, khi tôi đến thăm anh Mai Thảo ở Quận Cam, thì đúng vào lúc Du Tử Lê chuẩn bị ra mắt cuốn “Thơ Tình” tại đó. Mai Thảo có một ấn bản còn thơm mùi mực mới, dường như là "advance copy" do tác giả đưa trước cho anh coi. Mai Thảo cho tôi đọc ké một lúc rồi vừa cười vừa bảo: "Moa đặc biệt thích mấy câu:
Em về trên chiếu chăn tôi,
Mùi hương tháng Chín nụ cười cuối năm
Xót nhau bật máu chỗ nằm
Vết răng tháng Chạp dấu bầm tháng Hai
Rồi anh nói: Thơ Tình của hắn như thế mới là thơ tình chứ! Tình nó cắn nhau từ tháng chạp mà đến tháng hai nó vẫn còn bầm thì mới là ghê chứ!"
Cười dỡn với anh Mai Thảo một chút thôi nhưng riêng tôi, tôi thấy ngôn ngữ thơ mà xử dụng đến mức da diết như vậy thì phải nói là trác tuyệt: "Xót nhau bật máu chỗ nằm". Chữ "bật máu" tạo một ấn tượng dữ dội, mãnh liệt, sâu đậm trong tâm thức của người đọc. Tôi chợt liên tưởng đến câu thơ Nguyễn Du: "Năm cung rỏ máu năm đầu ngón tay" cực tả nỗi đau của Kiều khi phải gẩy đàn cho Hồ Tôn Hiến thưởng thức trong bữa tiệc vui, và thấy là chỉ những tài năng lớn mới dám viết - và mới viết nổi - những lời thơ mãnh liệt như vậy.
Hôm ấy, Mai Thảo còn cho tôi một nhận xét rất sâu sắc về thơ Du Tử Lê. Anh bảo: "Hắn đúng là một tay phù thủy chữ nghĩa." Tôi hỏi lại: Anh nói phù thủy là thế nào? Mai Thảo không giải thích mà chỉ dặn tôi: Toa về ngồi đọc kỹ lại những bài thơ của hắn thì sẽ hiểu.
Tôi cứ thắc mắc hoài về chữ "phù thủy." Nếu dịch ra tiếng Anh thì phép phù thủy là witchcraft, tiếng Pháp là sorcellerie. Nhưng chữ sorcellerie ở đây ta phải hiểu là phù thủy văn chương chữ nghĩa, tức là cái khả năng biến đổi một chữ, hay một câu, rất bình thường, thậm chí là tầm thường, thô thiển, thành một cái gì rất gợi hình gợi cảm trong thơ văn. Nó cũng giống như Tạo Hóa có thể biến đổi một con sâu róm trông dễ sợ thành một cánh bướm rực rỡ sắc màu bay tung tăng trong nắng sớm.
Rồi mới đây tình cờ tôi lại đọc được chữ phù thủy trong một câu nhận xét của nữ văn hào Pháp Colette, rất nổi tiếng hồi đầu thế kỷ thứ 20, được trích đang lại trên tờ tạp chí Le Figaro Littéraire hồi tháng trước. Bà nói như thế này: "Si vous n'êtes pas capable d'un peu de sorcellerie, ne vous mêlez pas au monde littéraire." Bà khuyên mọi người rằng nếu bạn không làm nổi một chút phép phù thủy thì xin bạn đừng dấn mình vào thế giới văn chương.
Hiểu theo nghĩa đó thì Du Tử Lê quả thực là một tay phù thủy chữ nghĩa. Anh có tài biến đổi một chữ rất xoàng như chữ "còi" chẳng hạn, thành một lời thơ vô cùng gợi cảm.
Em về trong một đêm sương
Có tôi thất chí ngồi thương bóng còi
"Còi" nghĩa là còi cọt, khẳng khiu, gầy guộc. Nhưng khi đọc câu “ngồi thương bóng còi” ta bỗng thấy gợi lên trong ta cả một hình ảnh đơn côi, ảm đạm, ủ rũ, âu sầu của nhân vật trong thơ. Bạn cứ thử thay thế chữ "còi" bằng một chữ nào khác, thí dụ ngồi thương bóng "nhòa" hay bóng "gầy" xem sao. Không được. Câu thơ sẽ tầm thường hẳn đi. Phải là "bóng còi" mới đặng.
Nói đến đây, tôi chợt nghĩ tới cái trò chơi thả thơ, một hình thức đánh bạc rất tao nhã của người xưa, như được Nguyễn Tuân mô tả trong Vang Bóng Một Thời, mà mới đây đã được Nguyễn Ngọc Bảo làm sống động trở lại trong hội chợ Tết ở Houston của Hội Văn Hóa Khoa Học. Thả thơ tức là đưa ra một câu thơ cho mọi người tham dự coi, nhưng lại bỏ đi một chữ và thay thế bằng một cái vòng. Người thả thơ đưa ra 5 chữ khác nhau, khả dĩ điền vào cái vòng đó để câu thơ được trọn vẹn. Trong 5 chữ ấy có cả chữ nguyên tác của nhà thơ. Đây là một thú đánh bạc tao nhã, người tham dự phải bỏ tiền ra đặt cửa, tức là đặt vào 1 trong 5 chữ ấy. Nếu người đặt cửa đoán trúng chữ nguyên tác của câu thơ thì 1 đồng sẽ được ăn 3 hay 4 đồng, còn đoán trật thì mất luôn.
Nguyễn Ngọc Bảo thả 2 câu thơ như thế này:
Đêm đêm tôi nhớ bàn tay cũ
Và thấy trong ( ) đủ bóng hình
Thơ Du Tử Lê đấy. Bảo đưa ra 5 chữ mà người ta có thể lựa chọn để điền vào chỗ thiếu hụt: Đó là những chữ "gương, kinh, thơ, mơ, trăng." Rồi anh ta cho mấy cô rất xinh, rất duyên dáng, mặc áo tứ than, ngâm câu thơ lên với mỗi chữ được đề nghị. Chữ nào nghe cũng hay cả mới chết chứ.
Hôm hội chợ Tết, không biết tôi mắc bận đi đâu mà lại không tới dự được. Tôi chỉ đọc bài tường thuật sau đó của Bảo trên một tờ báo Xuân. Tôi tự hỏi xem nếu hôm ấy mình đi dự cuộc chơi thả thơ thì sẽ đặt cửa vào chữ gì? Tôi nghĩ bằng ấy chữ tuy được cả nhưng biết là thơ Du Tử Lê thì tôi phải lựa chữ "kinh." Thơ Lê vốn ẩn chứa rất nhiều cảm hứng bắt nguồn từ tôn giáo, không hẳn một tôn giáo nào riêng biệt, mà có thể là những lời thơ đượm mùi Thiền như:
thiền viện tôi trưng chỉ ảnh em
kinh kệ nghìn pho có một tên
viết hoa một chữ không ai hiểu
Phật bảo: kinh mà không phải kinh
Nhưng đọc xuống những đoạn kế tiếp trong bài viết của Nguyễn Ngọc Bảo tôi mới thấy là mình cứ tưởng bở. Bảo cho biết là hôm ấy nhà văn Phan Nhật Nam lúc thoạt đầu cũng trúng được một vài câu nên hồ hởi móc tiền ra đánh tiếp. Chỉ một lúc sau thôi là chàng đã thua hết chỗ tiền được mà còn thua luôn vào vốn. Phan Nhật Nam nào phải người xa lạ gì với thơ văn chữ nghĩa! Tôi mà có ở đó thì chắc còn thua đậm hơn nhiều. Tại sao lại khó đoán trúng như vậy nhỉ? Ấy là bởi vì thơ hay, thì chữ nghĩa thường là "ở chỗ nhân gian không thể hiểu."
Vâng, thơ hay phải là những bài thơ mà ngôn từ đột khởi, biến hóa, bất ngờ. Ý thơ chuyển đổi linh động không chừng, không nhất thiết phải theo một trình tự hợp lý nào cả, nhiều khi không ăn nhập gì với nhau nhưng lại khơi dậy được những xúc động mạnh mẽ nơi người đọc. Thí dụ:
Nhớ ai buồn ngất trên vai áo
Mưa ở đâu về như vết thương
(thơ Du Tử Lê)
Hai câu tưởng chừng như là 2 ý thơ riêng rẽ, chẳng ăn nhập gì với nhau, nhưng đặt liền nhau thì lại tạo thành một chuỗi cảm xúc, ghi ấn tượng mạnh trong lòng người.
Đối với nhà thơ thì chữ nghĩa chính là những sinh vật. Mỗi chữ đều có sức sống riêng của nó, cho nên họ gọi đó là những "con chữ". Và xử dụng được những con chữ tới trình độ trác tuyệt, sắp xếp được những câu cú, những ý thơ đến mức biến ảo vô thường thì chỉ có những tay phù thủy chữ nghĩa mới làm nổi. Thưa các bạn, Du Tử Lê chính là một phù thủy chữ nghĩa giữa chúng ta đây.
Và bây giờ, bàn tay phù thủy biến ảo ly kỳ của chàng lại đang vươn sang một lãnh vực sáng tạo khác, một địa hạt nghệ thuật khác là hội họa. Nói là khác nhưng 2 lãnh vực này vốn liên hệ rất nhiều với nhau. Thi sĩ mà được công chúng đón nhận và yêu mến đều là những người vẽ lên được những cảnh tượng hay hình ảnh kỳ thú trong thơ để truyền đạt tới người đọc. Mặt khác, các họa sĩ thành danh thì những đường nét và sắc màu mà anh ta phô diễn đều chứa đựng rất nhiều chất thơ trong đó. Chẳng thế mà người ta đã có câu thi trung hữu họa và họa ẩn tàng thi. Xét theo quan điểm ấy thì Du Tử Lê đã rất thành công trong hội họa. Cứ nhìn những nét vẽ, những tảng màu mà chàng pha trộn với nhau, ta đã thấy man mác một hồn thơ Du Tử Lê trên khung vải.
Tối nay, nhạc sĩ Đăng Khánh, chủ nhân buổi tiếp tân mời chúng ta đến để thưởng thức thêm cái tài năng mới tỏ lộ này của chàng Du Tử họ Lê. Nhưng chủ nhân xin bạn bè hãy thưởng thức tranh của Lê bằng những cảm quan khác hẳn với thông lệ.
Chúng ta xem tranh bằng thị giác thì đã hẳn rồi, nhưng đồng thời xin hãy “nghe tranh” để thấy hình như từ đó lan tỏa ra tiếng nhạc và hãy “đọc tranh” để đón nhận cái hồn thơ Du Tử Lê phảng phất trong tranh.
Xin cám ơn vợ chồng chủ nhân Đăng Khánh Phương Hoa đã có nhã ý tổ chức buổi họp bạn rất văn nghệ này và xin cám ơn các bạn đã chú ý lắng nghe.
Lê Văn
Houston, 10/7/2012
%7Cutmcsr%3D(direct)%7Cutmcmd%3D(none)%3B%2B__utmv%3D624237838.-%3B)