CAO THẾ DUNG - Du Tử Lê

 Tên thực: Lê Cự Phách Sinh năm 1942 tại Hà Nam. Cựu sinh viên trường Đại Học Văn Khoa Saigon. Hiện là sĩ quan phục vụ tại ngành Tâm Lý Chiến.

Đã có thơ đăng trên các tạp chí Mai, Văn Hữu, Bách Khoa, Tiền Phong, Nghệ Thuật, Vấn Đề, Thứ Tư Tuần San, Sống Chủ Nhật, Quần Chúng... Ngoài thơ, Du Tử Lê còn sáng tác truyện ngắn, truyện dài và viết nhận định.

Đã xuất bản:

Thơ Du tử Lê (1964). Tình Khúc Tháng 11 (1965). Tay Gõ Cửa Đời (1967).

Sự nghiệp của một thi nhân có thể xác định ngay từ tác phẩm thứ nhứt và văn tài cũng không tùy thuộc vào kinh nghiệm và thời gian. Du Tử Lê xuất hiện trên thi đàn hiện đại lần đầu tiên với một tác phẩm thứ nhất “Thơ Du Tử Lê” – Tác phẩm này đã quan định ngay cho Du Tử Lê một chỗ đứng trong Văn Học, tuy không lớn rộng nhưng ít nhất “Thơ Du Tử Lê” đã trở thành một vang vọng đáng chú ý vì nó mang thực chất Du Tử Lê – Một thực chất của rạng rỡ và thức tỉnh trong chơi vơi của một tâm thức tù hãm trong mơ.

Cái đẹp của “Thơ Du Tử Lê” như một bông hoa hàm tiếu, không mạnh như bão táp cũng không khắc khoải đến độ tan hoang và cái Đẹp kia như một cô gái vừa dậy thì chưa được trọn một lần dang dở thì bỗng dưng bị cuộc đời tước đoạt tuổi thanh xuân – và chỉ còn lại một vùng sa lầy giữa những mơ ước hão huyền với một niềm tin vừa bừng bốc đã tan – một đam mê chưa trọn:

Trên dòng đau thương tôi là bèo nổi,
Trên dòng quê hương tôi là củi khô
Tôi là củi khô những ngày thơ ấu
Khói ám linh hồn lửa bốc tâm tư
Trên con đường xưa tôi là lá rụng
Trên dòng sông này phù sa nuôi tôi
Phù sa nuôi tôi đi vào chiến cuộc
Đất Việt da vàng máu đỏ sương rơi
Trong khối tình em tôi là bướm ngủ
Trong nỗi u buồn thế hệ thanh niên
Tôi muốn rủ em nhìn về quá khứ
Quá khứ tủi hờn nghìn năm điêu linh
Nửa dòng nước xôi – nửa dòng nước ngược
Chợt khóc chợt buồn – chất nhớ chợt thương
Tôi là lá khô những ngày khói lửa
Những ngày tương tàn tình em không hương...

(Trích Linh hồn Việt Nam)

Thơ Du tử Lê hàm dưỡng những hệ lụy của một tuổi trẻ hôm nay, không phải là một chuỗi than dài. Tự bản chất thơ Du Tử Lê vốn trữ tình – Ông đã nói lên một cách đầy đủ và thật lãng mạn, cái nhậy cảm của hồn thơ ông bằng những hình ảnh thật đơn sơ và một thứ ngôn từ chất chứa. “Thơ Du tử Lê” thành thực như tiếng nói của tuổi trẻ - tuy có đôi chút “làm dáng” và “ước lệ” mà trước sau vẫn chỉ là tiếng nói thành thực – tiếng nói của tuổi trẻ Việt Nam 25 năm trong tan hoang vỡ vụn và còn tiếp diễn những kinh hoàng. Chúng tôi nâng niu “Thơ Du Tử Lê” như nâng niu chính tuổi trẻ của mình từng bị tước đoạt, và như tình yêu của mình đang dâng lên trong khoảng sương mờ.

1966, Du Tử Lê xuất bản thi phẩm thứ hai “Tình Khúc Tháng II” – Qua hình thức trang trọng và trưởng giả của ấn phẩm ta có thể mơ hồ hình dung thấy một Du Tử Lê vừa trau chuốt, vừa nghiêm chỉnh để tạo một tư thế “lớn” cho lần ra mắt thứ hai. Và thật vậy, cái tư thế lớn kia đã thể hiện rõ rệt trên “Lời Vọng Hịch Truyền”, bài mở tay cho thi phẩm của chính nhà thơ.

“Xướng ngôn: Ta là người mù giữa muôn trùng ánh sáng ta ban phát thương yêu cho những ai đau khổ cho những ai một đời héo khô – ta là kẻ có quyền năng vô biên giữa một vùng riêng cõi lẻ - ta cất tiếng gọi muôn loài qui tụ dưới chân ta và chìa ra những bàn tay mười bốn đốt xương khô”.

“Lời vọng: hãy chìa ra những bàn tay mười bốn đốt xương khô”.

“Xướng ngôn: ta đã nổi lửa hôm nay để đốt cháy ngày qua tương lai và những gì bội phản tình người – ta sẽ đập tan định kiến, thành trì của những giáo điều lệ, những dòng dây trói hãm chúng ta vào ngục tù hữu hạn tương giao – ôi xã hội với những ngã đường hoa kẻm vẫy máu dăng ngang – ta đã là ta từ phút này, mặt trời đứng đó, những vì sao cùng đứng đó, những vì sao cùng đứng đó và thu vén nỗi buồn mình thành tượng đá trong tim”…

(Lời vọng hịch truyền)

“Lời Vọng Hịch Truyền” là một tuyên ngôn cho một tâm thức mới, một lời giới thiệu cho sự “chín mùi” của bản chất Du Tử Lê. Cái bản chất vốn nhậy cảm và trữ tình từ một “Thơ Du Tử Lê” đến “Tình Khúc Tháng II”- nó bắt đầu tỏa rộng ra và sâu.

Nghìn đêm lửa đỏ ghế ngồi
Em trong tư tưởng tôi ngoài chuyến đi
Yêu em buồn đã tìm về
Một thân nhão nhẹt hồn trì đáy sâu
Cho em trăm giọt lệ sầu
Xác tôi giòng táp chân cầu nhân gian
Hãy nghe lời hát của chàng
Hãy cao tiếng gọi phượng hoàng thiên thâu
Yêu em đêm đỏ lửa cầu
Sáng ra nước mắt chuyến tầu xe tôi

(Hạnh phúc cho Huyền Châu)

Du Tử Lê bắt đầu chìm đắm hơn, ngân dài và xa xăm. Một nhà thơ vốn có thực chất như Du Tử Lê thì lẽ tự nhiên thơ Du Tử Lê phải là một thực chất sáng tạo nghĩa là của những tình tự đi lên để đến đích điểm của nghệ thuật. Du Tử Lê không có những ngôn từ mới và đặc biệt. Nhưng nguồn sáng tạo của ông luôn luôn đổi thay và sự nhậy cảm của thơ ông thật chập chờn nên thi điệu nhờ thế mà nghe như tiếng hát – tiếng hát thực sự dâng lên từ tâm thức. Ta hãy lắng nghe nỗi buồn này – như giọt mưa trên mái lá – như tiếng ru của người cô phụ - như nỗi buồn Việt Nam - như nỗi buồn rất “trữ tình” của một Du Tử Lê bén nhậy và xa xăm:

Anh đã bảo ngủ đi hỡi cô nàng bé nhỏ
đạn nổ đều nhưng đạn nổ rất xa
dù cho mai kia đạn sẽ nổ gần
thì cũng thế mà thôi có gì đáng lạ
không lạ chứ
phải rồi
- từ khi chúng mình mở mắt
bom đã rơi mừng đạn đã reo vui
ngày đã đau thương đêm đã ngậm ngùi
máu vẫn chảy và thây người vẫn đổ
- Anh đã bảo ngủ đi cô nàng bé nhỏ
quê hương này em đã trót đầu thai
mãnh đất này hoa sớm nở sớm phai
tình sớm đẹp để rồi tình sớm lỡ
hàng rào kẽm canh chừng bọn anh những thằng toan bỏ cuộc
tiếng kèn đồng thúc dục bọn anh điên
hỏa châu soi đường dẫn lối đêm đêm
từng tấc đất ngủ yên từng số phận
từng con mắt kinh hoàng từng bàn chân lận đận
từng ngón tay ôm cò súng lăm le
- Anh đã bảo ngủ đi hỡi cô nàng bé nhỏ
có gì đâu đêm đã thế từ lâu
có gì đâu đời đã thế từ lâu

(Có gì đâu)

Điệu thơ Du Tử Lê có một cái lạ rất mơn man và quyến rũ. Tiếng thơ như lời ca. Nó bồng bềnh trôi nổi. Mà cách hợp vần, hợp điệu trong thơ ông như một bộc phát tình cờ. Nó mang cái bao điệu của một tâm hồn đầy nhớ, đầy thương.

Đọc thơ ông, người ta có thể thấy ngay ông làm thơ như người nói chuyện nghĩa là tự nhiên không gò bó kỳ khu. Nhưng tự mỗi ngôn từ, mỗi mạch thơ càng đọc thì người ta lại càng thấy có sự hiện diện của một nghệ thuật mới. Nói là mới vì ông tự biết xử dụng cách thế làm cho thơ mình có một giọng riêng nó không thể lẫn lộn với bất cứ ai.

Còn một đặc điểm khác là trong thơ Du Tử Lê có ẩn dấu một bản chất thật Việt Nam. Ông có riêng thế giới ngôn ngữ ấy cũng chỉ như sự phát hiện một cách tự nhiên từ bản chất Việt Nam của ông. Cũng vì cái chất sơ khai từ lòng Mẹ kia cho nên, chất “thi sĩ” Du Tử Lê chỉ phát hiện một cách rõ rệt và rất thơ qua những tình khúc êm đềm và dịu nhẹ. Mà đặc biệt trong cái êm đềm và dịu nhẹ kia, Du Tử Lê vẫn chất chứa một tình tự phản kháng với chính thân thế qua tình yêu và nỗi cô đơn cứ một ngày thêm lớn rộng. Thơ Du Tử Lê còn đang vươn lên chiều cao. Ông đã có kích thước vừa đủ của chiều rộng và chiều sâu để tự cho mình một mức giá trị có thể tiêu biểu cho một khuynh hướng mới trong thi ca hôm nay: một thứ phản kháng trên tình tự lãng mạn – một lời thú tội trên cung bậc trữ tình trên một hệ số Anh-nhìn-về-anh-qua-em.

Tôi chả còn gì để nhớ, tôi chả còn gì để quên
Đêm như những con rắn hoa trườn mãi
Ngày như những con ngựa hoang chạy dài
Tôi còn gì để nhớ, tôi con gì để quên
Em như điếu thuốc lụi tàn
Sợi khói tan và không hề lưu dấu
Nhìn vào khoảng trống đời anh
Lềnh bềnh những vết dầu loang nhơ nhuốc
Anh một mình cúi hôn tay anh - năm cành gai nhọn héo hon
Làm gì để nhớ, làm gì để được quên
Buổi chiều sừng sững mọc trong quán
Ly café tối tăm rồi đôi mắt xanh đen
Cô caissiere lai tây
Người bồi đồng phục trắng mềm mại như con bạch nga
Tất cả âm thầm chảy vào ly café anh uống
Chiều ngủ rồi! chiều đi rồi trong anh
Thế nào rồi cũng nhớ - thế nào rồi cũng không quên.

(Vết sầu trên nhánh linh hồn)

Thơ Du Tử Lê có một giọng đặc biệt – vừa tự nhiên, vừa trôi nổi và hồn hậu. Tuy ông bị ám ảnh bởi một thứ thi điệu nhịp nhàng và theo thứ thanh âm trầm bổng của nhạc nhưng nguồn rung cảm của Du Tử Lê vốn dĩ súc tích và sống động nên chất thơ nhờ thế mà phát hiện một cách tự nhiên như một phản ứng tự nhiên của cân não và tâm hồn.

Thơ Du Tử Lê - nhìn một cách toàn bộ - đẹp như tuổi thơ, bi thảm như một truyện tình Chức Nữ Ngưu Lang và hấp dẫn người đọc theo cái tươi mát của một trái nho vừa chín.

Hãy nghe tôi đi
Hỡi người tình nhỏ
Hãy nghe tôi hát
Lời chiêu ca này
dỗ hồn về đậu
trên hai nhánh vai
Một người vô tội
đưa lòng về gội
mưa nắng sông tôi
một dòng đắm đuối
trên sông tình dài
phải thế không em
chiều đã tha chiều
đi tìm bóng khuất
đêm đã nhủ đêm
thầm chăn gối ấm
hãy nghe tôi đi
hồn đã chín đỏ
thà tình yêu đó
như giọt mưa ngang
thà đời sống đó
như nỗi muộn màng
trong ngày tháng lụn
hãy nghe tôi đi
dỗ hồn về đậu
trên hai nhánh vai
một dòng mắt khép
trên lưng tình dài

(trích Trên lưng Tình dài)

Dòng thơ trôi theo một nhịp mang cái lênh đênh và phiêu bồng như tiếng gió và thông reo. Thi điệu của nó như van lơn trong nỗi rời rạc của tâm thể. Thơ Du Tử Lê có một thi điệu đặc biệt tuy không lạ nhưng tới. Nó chất chứa đủ một hơi thơ giầu có và dồn nén một cách thật ấp ủ trong điệu thơ. Giữa những người làm thơ hôm nay thì Du Tử Lê là một chân dung hồn hậu. Thơ ông đã bầy tỏ chất phiếm du của một người đã phong nhụy chất thơ trên đường đời trong đó Tình yêu như ánh sáng. Bài “Bến Tâm Hồn” là một điều dẫn:

Lênh đênh hồn ngủ phương này
Thương mưa Hà nội, nhớ mây Hoàng Hà
Mười năm dài những xót xa
Bờ hoang bến quạnh thiết tha ngọn nguồn
Mênh mông hồn ngủ phương buồn
Đêm sương cầu Giấy chợ Hôm canh gà
Tóc thề nẻo gió áo hoa
Trôi từ chinh chiến trôi qua điêu tàn
Lênh đênh hồn cắm sào ngang
Năm ô tuổi nhỏ buồn hoang ngọn cờ

(Bến tâm hồn)

Như trên đã nói, tiết điệu trong thơ Du Tử Lê thật đặc biệt. Nói là đặc biệt vì tiết điệu ấy phát hiện tình cờ mang theo cung độ của sự lên bổng xuống trầm ăn khớp với tình ý thơ – hay đúng hơn hòa theo từng cơn ba động của tâm hồn và cân não theo vận hành của nhịp tim.

Du Tử Lê sáng tác rất mạnh. Làm thơ đối với ông như thể một sinh thú nuôi dưỡng lòng đam mê. Thơ ông còn là nơi trú ẩn của tâm hồn ông vốn thường xuyên đơn lạnh, thường xuyên mệt mỏi. Thơ ông phần lớn là tiếng tình vọng của một người “yêu rất nhiều mà… không được bao nhiêu” song suốt tháng ngày vẫn phải miệt mài đuổi theo cơn tình mộng, nuôi dưỡng nó cho tâm hồn nguôi ngoai những phiền muộn cùng nó.

Bài “Cho Ngày Mười Bốn – Mười Một” cũng đủ nói lên phần nào tâm trạng Du Tử Lê trong một vùng băng rã của, yêu mà con tim tợ hồ như con chim non sợ ná bởi đã từng mang thương tích. Kẻ săn đuổi không ai khác hơn giai nhân mà mình hằng tôn thờ.

1
Bao giờ mưa cũng kéo qua tháng mười một
trời thì thấp, mây thì nặng, ngày thì dài và đêm thì xanh
(đã năm năm liền rồi, như thế)
Em có còn đó không
khi ngày mưa trở lại
lúc cuộc tình đã qua
những ngày mưa bẻ gập đời anh thấp xuống
cho nỗi buồn mang lên
chín trên từng ngọn cỏ
khi ánh sáng tình em
phút tình cờ bỗng tắt
đời nhạt nhẽo liếm môi mình cũng nhạt
tóc trên đầu vẫn từng ngọn riêng tây
Em phải nhớ dùm anh
lệ không chảy
dù tim ứ tràn máu mặn
hồn không tan vì đeo đá đau thương
2
bao giờ mưa cũng kéo qua tháng mười một
trời thì thấp, mây thì nặng, ngày thì dài và đêm thì xanh
(đã năm năm liền rồi, như thế)
em có còn đó không
khi ngày mưa trở lại
lúc cuộc tình đã qua
sân khấu đời vẫn vậy
diễn lại một thói quen
 
mưa mỗi năm một lần
đêm hằng hằng bóng tối
chỉ riêng cảnh tình ta
mỗi ngày một lạ lẫm
 
khi yêu em tôi cạn hồn đắm đuối
đời chẳng còn gì hơn
ngoài những tờ thư cũ
 
Tôi sống nốt đời mình
trong dối lường tất cả
tôi chỉ đúng là tôi
khi nghĩ về một người (đã mất)
 
tình yêu là mảnh đất
sớm muộn gì cũng mọc lên loài cây hối tiếc
ta chỉ thấy được mình
trong khu vườn cây ấy
 
tôi ước ao một sáng trời hồng
người tình cờ ghé ngang vườn tôi
và xin nhớ đừng kinh ngạc
nếu đọc thấy tên mình
trên tấm biển đề trước cổng
(có thể nét khắc lúc đó đã hơi phai
nhưng tôi tin vẫn còn rõ lắm
bởi tấm biển đá kia
chính là tim tôi với thời gian hóa thạch
và dao dùng để khắc
không có gì khác hơn những mảnh xương tôi vỡ vụn)
phải thế không huyền châu
trái sầu nào chả chín
lúc cuộc tình đã bay
có nỗi tuyệt vọng nào
không đeo cổ những người bất hạnh
vì thế mà lúc chết
ta không thể đứng yên
cũng rất khó ngồi cho vững
bởi thế nào rồi cũng ngã vật
nằm ườn như khúc cây
trên một dòng nín lặng
3
bao giờ mưa cũng kéo qua tháng mười một
trời thì thấp, mây thì nặng, ngày thì dài và đêm thì xanh
(đã năm năm liền rồi, như thế)
em có còn đó không
khi ngày mưa trở lại
lúc cuộc tình đã qua
tôi vẫn còn mở mắt
trông bóng người không in
tôi vẫn còn khối óc
ghi đủ tên tuổi người
và những lời hứa hẹn
tôi còn nguyên khối lệ
mừng người khi hay tin
vĩnh biệt thời con gái
tôi còn đủ đôi chân
để đi bên cuộc tình
(của người và chồng con)
cho đên ngày nhắm mắt
phải thế không huyền châu
thời gian là chiếc thuổng
đào sâu lỗ huyệt mình
 
em có đến thăm anh
khi tương lai sẽ nằm ở đó
cuối một mùa mưa nào
kéo qua tháng mười một

(Cho Ngày Mười Bốn – Mười Một)

Đối với Du Tử Lê, cách hợp vần hợp điệu chỉ là những xuất phát tình cờ. Hầu hết thơ tình của ông tựa hồ như một dòng tâm sự. Dòng tâm sự ấy mang theo từng “note” nhạc của hồn. Nhà thơ đóng vai trò một ca sĩ… hát thầm tiếng thơ kia và được hòa theo tiếng đàn “guitar” đệm của một bóng hồng nào chờn vờn trong cơn say tình mộng.

Thơ Du Tử Lê không đều tay. Sự không đều tay không phải vì ông không nắm được nghệ thuật thơ. Trước hết, nồng độ cảm xúc của ông phát hiện một cách bất thường, lên cao xuống thấp một cách bất thường. Ngay trong một bài như bài dẫn trên đây, đã có những dòng rất thường. Những dòng thường này chỉ như một cách cắt nhịp, tạm ngừng im rồi dòng xúc cảm thơ lại chợt hiện và hồn thơ phát tỏa.

Điều đặc biệt đáng kể hơn cả, thơ Du Tử Lê bao giờ cũng giữ được nhạc điệu trong liên tục của dòng xúc cảm dù khi lên cao hay xuống thấp. Thơ ông – nhất là thơ tình đã trải ra trước mắt ta như một tấm fond. Ngôn ngữ thơ nhảy múa trên đó như vũ khúc tâm hồn theo nhịp điệu nhạc Mozart trên dòng Danube nào. Từng ngôn ngữ trong đoàn vũ kia… được chiếu rọi, được đổi thay mầu sắc và có nhạc đệm theo tình tự của lòng đam mê. Ông là người thực tình đam mê theo nỗi nhớ thương và cô đơn của tình mộng - Yêu và người yêu qua thơ ông - xét toàn diện - chỉ như một đổi thay cho mỹ cảm thơ. Yêu cũng chỉ như một đổi thay cái thường tình - đều đều, nhè nhẹ - để tâm hồn được những lần sôi nổi náo động… Nhưng tình yêu không cho ông sự bằng an. Thơ tình của ông là tiếng hát của một ca sĩ trong đêm dài không tìm được giấc ngủ bình an.

Cao Thế Dung