Bùi Giáng, người được mệnh danh cuồng sĩ thời đại? Gã chăn trâu trên đồng cỏ Việt Nam? hay là hậu thân của một Thúy Kiều? (Kỳ 1)

LNĐ: Ký sự văn nghệ dưới đây của nhà thơ Du Tử Lê, viết về nhà thơ Bùi Giáng, được trích từ tác phẩm “Năm Sắc Diện, Năm Định Mệnh” do nhà Tao Đàn Saigon, ấn hành tháng 6 năm 1965, cách nay 46 năm - - Do nhà thơ Thành Tôn, hiện cư ngụ tại Orange County, cho lại. Vì bài quá dài, chúng tôi xin phép tác giả, chia thành nhiều phần, để quý độc giả dễ theo dõi. 

Trân trọng,

Trang nhà dutule.com

Một dạo, tin Bùi Giáng mất tích đã gây xao xuyến, xúc động cho một số anh em văn nghệ sĩ tại miền Nam. Đó là lúc mà không ai biết ông đi đâu, làm gì? Sống chết ra sao? – Nhà thơ Xuân Hiến, một trong số những người bạn thân của họ Bùi cũng không biết. Ngay cả những anh em của ông cũng không rõ gì hơn. Người thì bảo Bùi Giáng đã bỏ văn nghệ đi buôn, kẻ lại bảo vào rừng, hay lên núi tu… Tất cả chỉ là những ức đoán, căn cứ vào lời đồn đại mà thôi. Tựu trung, vẫn không ai rõ thực hư ra sao! Từ chỗ mù mờ, nhuốm huyền hoặc đó, một vài anh em khác giầu tưởng tượng hơn, nghĩ xa xôi hơn nhưng cũng chua chát hơn: “Biết đâu Bùi Giáng đã chẳng chết dấm chết dúi bụi bờ nào rồi (?), mà phải, rất có thể trong một giây phút 'xuất thần' nào đó, ông đã tự hủy cuộc đời”…!

Vì anh em, ai cũng biết Bùi Giáng rất gầy còm, ốm yếu, người ông thấp và khô quắt, chỉ có cái đầu to quá khổ so với khuôn mặt chữ điền xương xẩu. Lại thêm tính nết đôi khi không được điều hòa vì sự lao lực tinh thần quá đáng. Những người sống gần ông đều nhận thấy mỗi khi bàn luận nhiều về vấn đề văn chương, tư tưởng, ông thường đưa tay ôm đầu, gục mặt. Nhất là khi đề cập tới truyện Kiều của Nguyễn Du, không những chỉ ôm mặt, ông còn thường bật khóc nức nở, tức tưởi… và rất nhiều đặc điểm khác, khiến cho anh em nghi ngờ, lo lắng, hoang mang về sự mất tin tức chàng họ Bùi.

Trước những dữ kiện ấy, tôi càng nôn nả muốn tìm gặp ông. Nhưng tìm Bùi Giáng đúng như câu nói của một người bạn: “như thể tìm chim”.

Đến căn nhà đường Trương Tấn Bửu không có, trại định cư khu Ngã Tư Bảy Hiền cũng không. Nhớ tới những phỏng đoán trên, tôi nghĩ: Biết đâu chẳng đúng! Rồi, những thôi thúc, náo động trong tôi với thời gian cũng lắng nguội dần. Phần vì việc mưu sinh, phần vì thiếu sức khỏe, chán nản, thất vọng tất cả, tôi quên dần chuyện kiếm tìm Bùi Giáng.

Nhưng một buổi tối, một người bạn đưa anh T.Q. Túy, họa sĩ (cũng là bạn học cũ, xa nhau có tới 6, 7 năm) lại thăm tôi.

Có lẽ gặp Túy nên tôi liên tưởng tới Bùi Giáng. Bởi ngoài con người văn chương thơ phú, Bùi Giáng còn là một họa sĩ chuyên vẽ bằng mầu nước loại trừu tượng và siêu thực. Về khía cạnh này, ít người biết tới, mặc dù rất nhiều họa sĩ tên tuổi tại đây tỏ ý thán phục tranh của ông như N.T, T.T. N.Đ… Riêng tòa đại sứ Đức, đã từng điều đình xin mua một số tranh của ông với giá cao tột bực. Nhưng ông từ chối và chỉ đề tặng cho tòa đại sứ Đức một bức.

Khi người bạn nghe tôi nhắc tới tên Bùi Giáng, anh bảo sẽ tìm địa chỉ giùm và anh tin rằng Bùi Giáng không sao hết, Bùi Giáng vẫn còn ở Sài Gòn.

Quả nhiên, hai hôm sau, anh đến tôi, báo tin đã tìm ra chỗ ở hiện tại của họ Bùi: Khu Ngã Ba Ông Tạ. Tối hôm đó, chúng tôi hẹn gặp nhau ở quán cà phê L.C. gần bên ngõ vào nhà ông.

Khi dựng xe trước căn nhà quét vôi trắng khá đồ sộ, sâu trong một con hẻm lớn, tôi bồi hồi nghĩ tới lúc gặp mặt tác giả “Tư TưởngHiện Đại."

Nhưng như lo ngại lúc ban đầu, bà cụ ở cùng nhà trả lời ông đã đi khỏi cùng ông Ý (Bửu Ý). Hỏi chừng nào về, bà cụ bảo: “Không chừng, có thể một lát ông ấy trở về ngay, cũng có thể 2, 3 giờ sáng mới về”. Sau đó, bà cụ cố giữ chúng tôi nán chờ ông về. Hy vọng Bùi Giáng sẽ trở về ngay như mọi khi, chúng tôi ngồi chờ ông và nghe bà cụ nói rất nhiều chuyện khá ngộ nghĩnh về ông. Lợi dụng lúc chờ đợi, tôi mượn một ngọn nến (đèn cầy) soi sáng chỗ làm việc của họ Bùi. Nếu không có chiếc “đi văng” nhỏ kê sát tường và đống quần áo vứt bừa bãi trên giá sách hỏng, trên cả chiếc bàn viết, lẫn lộn cùng những chồng sách cao ngút, chắc tôi sẽ có cảm tưởng gian nhà của Bùi Giáng là một phòng bán sách cũ. Bởi chung quanh phòng, những giá sách cao gần sát trần, chất đầy sách đủ loại, cả những chồng sách để ngay ở dưới sàn nhà lẫn lộn cùng những khung tranh ông vẽ từ 4, 5 năm nay.

Một nửa đi văng cũng được dùng để chứa sách, ông chỉ chừa lại một khoảng nhỏ đủ để đặt lưng mà thôi. Trên đầu đi văng, có 2 mẩu nến cháy dở, hỏi ra mới biết ông có thói quen dùng đèn cầy đọc sách, bất cứ ngày hay đêm (mặc dù nhà có điện). Ông còn thích bỏ màn suốt ngày. Theo ông thì để bạn bè đến thấy không có chỗ ngồi, sẽ không ở chơi lâu. Bà cụ thuê nhà cùng ông kể rằng: “Quần áo không bao giờ ông bỏ giặt cả! Mặc bộ này chán rồi thay ra, mặc bộ khác vào, cứ thể hết vòng này tới vòng khác…”

Trong căn phòng, tôi ước lượng cũng có tới gần 100 bức tranh, đa số vẽ những chân dung tưởng tượng. Những khuôn mặt người rách nát đau thương… Như người bạn tôi cho biết thì khi vẽ, bao giờ ông cũng mặc quần áo chỉnh tề, thắt cravat, nhưng đi dép. Ông vẽ rất nhanh và đường cọ đi rất bạo, hầu như không phác trước, không đắn đo, tính toán. Sở dĩ tranh của ông mang một giá trị, một sức quyến rũ lạ lùng (mặc dù ông không hề theo học một lớp hội họa cũng như không hề nhờ ai chỉ dẫn) có lẽ vì nó là kết quả của những suy nghiệm, những ray rứt, dày vò tâm thức ông từ quá khứ. Nên trong những giây phút thoát thần, cây cọ của ông phóng đi với những đường nét thật thần kỳ, mê hoặc, hầu như ông không cần tới một kỹ thuật nào cả. Ông say sưa nhất khi vẽ chân dung Einstein và nữ nghệ sĩ Kim Cương. Với hai khuôn mặt này, ông thường vẽ đi vẽ lại cả chục lần không chán. Trên tấm kính của mấy tủ sách, tôi cũng thấy hình hai nữ nghệ sĩ Kim Cương và Thẩm Thúy Hằng. Không biết ông lấy phụ bản của một tờ nhật báo nào!

Ngồi chờ khoảng một tiếng sau, vẫn chưa thấy Bùi Giáng về, chúng tôi đành xin phép cáo lui. Trở lại tiệm café giữa tiếng nhạc nỉ non, trong một không khí ẩm ướt khói thuốc, mờ mờ những khuôn mặt thanh niên đủ mọi trang lứa, giữa những tiếng cười khả ố, lâu lâu ré lên, tôi nghĩ tới Bùi Giáng không biết giờ này đang ở đâu, làm gì? Nghĩ tới chính mình và những người chung quanh - Thế hệ hiện tại - Tôi thấy cà phê đắng hơn mọi bữa và hình như không có mùi vị gì… Vì có hẹn trước, trưa hôm sau, trở lại, chúng tôi gặp Bùi Giáng đang xúng xính trong chiếc quần ngủ vải thô vàng, chiếc áo sơ mi cụt tay màu xanh với những khoanh tròn vàng (loại bán sẵn ở chợ), chiếc kính trắng dày cộm, nặng nề trên sống mũi thấp, ông bắt tay chúng tôi bằng nụ cười nửa như mừng rỡ, nửa như méo xệch, xa xăm…

Ông gỡ kính cất đi và mời chúng tôi ngồi bộ salon nhỏ, lối đi xuống sân nhà bếp.

Tôi lấy cuốn thơ đề tặng từ trước đưa cho ông. Ông ngắm nghía bìa trước, sau, rồi đọc vài trang trong, đăm chiêu, im lặng. Không biết ông nghĩ gì, nhưng được dịp, tôi quan sát kỹ khuôn mặt đầy những vết sậm loang lổ (có thể ông bị tàn nhang).

Đầu ông đã to, lại thêm mớ tóc hớt “cua”, chắc cũng có tới 3, 4 tháng không được bàn tay ông phó cạo sờ tới, nó đâm tua tủa, che lấp một phần trán rộng, to, vuông vắn. Trán ông hình như bị xẻ hai vì tôi thấy ngay ở giữa trán, một vết dài lõm xuống nhưng không phải là sẹo. Cặp mắt nhỏ sâu, miệng rộng, hai gò má nhô cao, cằm bạnh.

Ông cầm cuốn thơ của tôi cất đi và nói:

“Để tôi tìm ít sách biếu các anh”. Lát sau, ông mang ra cho tôi 3 cuốn “Mưa nguồn”, “Màu hoa trên ngàn”, thơ và cuốn mới nhất “Dialogue” (2). Chúng tôi say sưa nghe ông nói chuyện về những vấn đề liên quan tới văn hóa, nghệ thuật, tới một vài nhân vật hiện có uy tín đối với giới sinh viên. Nhưng theo ông, họ lại là những người thiếu ý thức, vô trách nhiệm trong việc hướng dẫn tư tưởng sinh viên. Họ dùng những tiểu xảo, để đánh lừa, dối gạt sinh viên. Họ không dám viết những lời nói đó thành sách hay trên báo, mà chỉ phát ngôn trong vòng 4 bức tường vôi, nên dù ông rất muốn cho họ nhìn thấy lầm lỗi vô cùng tai hại của việc làm thiếu ý thức đó mà đành chịu.

Ông cũng nói tới trường hợp cố văn sĩ kiêm cách mạng gia Nhất Linh. Ông bảo: Nhất Linh có tài viết văn, dựng tiểu thuyết, nhưng Nhất Linh đã lầm lỗi lớn, khi tạo nên những tệ đoan của xã hội Việt Nam ta, đã đi quá xa sự thực, khiến bọn ngoại quốc nhìn vào tưởng rằng xã hội Việt Nam mà căn bản là gia đình, nát bấy như vậy. Thực ra, trạng huống đó không đến nỗi bi đát thế. Chính mấy ông trong TLVĐ tạo cho nó một bộ mặt xấu xa, rồi cũng tự các ông lên án, đập phá. Một Loan của Đoạn Tuyệt mới chỉ có những bề mặt phảng phất Việt Nam, nhưng thiếu vắng hẳn chiều sâu tư tưởng. Tuy nhiên cái chết thật đẹp của Nhất Linh đã cứu vãn lại rất nhiều những gì không hay mà ông để lại cho xứ sở này”.

Ông cũng nhắc tới Thạc Sĩ Phạm Duy Khiêm và cho rằng người ta chửi rủa Phạm Duy Khiêm mất gốc, vong bản, khi ông này dám nói rằng Tiếng Việt Nam không ra gì cả. Nhưng theo ông, chính Phạm Duy Khiêm là người yêu nước nhiệt thành. Vì có ai làm như và hơn được Phạm Duy Khiêm, khi ông này đem những chuyện cổ tích Việt Nam, viết lại bằng tiếng Pháp để các dân tộc trên thế giới, nhìn thấy rõ cái thâm thúy, trầm sâu của dân tộc ta. Chứ bọn văn sĩ lăng nhăng không những chẳng giúp ích gì được cho đất nước này, mà còn khiến người ta coi thường, lầm tưởng dân mình mọi rợ man di mà thôi.

Bị quyến rũ bởi giọng nói chuyện và nhất là cái miệng duyên dáng của Bùi Giáng, tôi quên cả giờ đi làm. Tới lúc đứng dậy thì buổi trưa đã qua từ lâu. Khi ra khỏi ngõ, giọng nói đặc biệt Quảng Nam nhỏ nhẹ, hơi rè của ông còn văng vẳng bên tai tôi. “Với tôi, điều quan trọng bây giờ là phải làm sao đặt định lại đúng tầm mức quan trọng của văn hóa. Phải làm sao tạo được sự bình đẳng. Vấn đề bình đẳng quan trọng lắm, lớn lắm. Từ đó Đông Tây mới có thể nói chuyện với nhau được.