Phạm Xuân Đài, Người Tìm Gặp Hồn Tính Tiền Nhân và, dân tộc.

Một người cầm bút thận trọng với chữ nghĩa của mình là điều bình thường. Nhưng, một người cầm bút có được sự trân trọng với tác phẩm của kẻ khác, mỗi khi được những tác giả đó nhờ giới thiệu tiểu sử hoặc, nói về tác phẩm của họ, theo tôi, có dễ không ai cẩn trọng bằng Phạm Xuân Đài. Tôi muốn nói, họ Phạm không chỉ đọc từ trang đầu đến chữ cuối những tác phẩm ông nhận giới thiệu! Với tôi, dường như ông còn cất công tìm kiếm trong tác phẩm những điều tốt đẹp mà, chính những tác giả kia cũng không thấy…

Nhà văn Phạm Xuân Đài (Hình Uyên Nguyên/Người Việt)

Nói về sự thận trọng với chữ nghĩa của mình, ở trường hợp Phạm Xuân Đài, tôi không thể không đề cặp tới bút ký, đậm đặc tính nghị luận “Hà Nội Trong Mắt Tôi” của ông. (1)

Trong “Lời nhà xuất bản” trước khi vào tác phẩm, khởi đầu như sau:

“Cuối năm 1989, báo Người Việt xuất bản ở Quận Cam, California nhận được một bài viết mang tựa đề ‘Hà Nội Trong Mắt Tôi’ từ Việt Nam gửi sang, tác giả là Phạm Xuân Đài. Đó là lần đầu tiên tên Phạm Xuân Đài và bài viết của ông xuất hiện trên báo chí hải ngoại.

“Từ đó về sau, thỉnh thoảng bài viết của ông đến với độc giả nước ngoài, như các bài ‘Chùa Là Cái Thiện Của Làng’ (Báo Thế Kỷ 21), ‘Chuyện Trong Quán Cà Phê’ (Người Việt, Xuân), ‘Kẻ Cuồng Sĩ Trong Vườn Cây’ (Phật Giáo Việt Nam, Los Angeles)…mà một số báo ở các nơi đã đăng lại hoặc trích đăng nhiều lần. Riêng bài ‘Chùa Là Cái Thiện Của Làng’ đã được nhà xuất bản Trăm Hoa, năm 1992, tuyển in trong cuốn Những Vấn Đề Việt Nam cùng với nhiều tác giả khác trong và ngoài nước…”

Tôi không biết vô tình (liệt kê theo thời gian), hay cố ý mà, những bài ký sự nghị luận của Phạm Xuân Đài được nhà xuất bản Thế Kỷ nhắc tới, lại là những bài viết đáng chú ý nhất trong tập “Hà Nội Trong Mắt Tôi” của tác giả này.

Như đã nói, bên cạnh tính thận trọng với chữ nghĩa, họ Phạm còn cho thấy ông có óc quan sát tỉ mỉ, so sánh sắc bén làm nổi bật nhiều hình ảnh tương phản về những nơi chốn ông đã đi qua - - Về, những sự kiện được ông chú ý, ghi nhận.

Ngay torng bút ký đầu tiên của tác phẩm, bút ký chính được chọn làm nhan đề chung: “Hà Nội Trong Mắt Tôi,” họ Phạm viết: (1)

“…Hà Nội là một thành phố đẹp. So với những thành phố khác mà người Pháp đã xây dựng trên nước ta như Sàigòn, Đà Nẵng, Đà Lạt thì Hà Nội được xây dựng với một chủ đề văn hóa rõ rệt và công phu nhất. Họ xây dựng công thự, khu hành chánh, những ‘khu phố tây’, nhưng đồng thời cũng trân trọng giữ lại phần Hà Nội cổ với khu buôn bán, khu cổ thành và các di tích…” (Sđd. Tr. 21).

Ghi nhận của tác giả về Hà Nội, là những điều mà, những người sinh trưởng tại Hà Nội, có thể cũng không nhìn ra.

Ở một đoạn khác, ông viết:

“Tại Hà Nội công trình có tính cách quốc gia duy nhất xây dựng từ các triều đại trước còn lại nguyên vẹn cho đến ngày nay có lẽ là Văn Miếu. Các đền đài lăng tẩm ở Huế mặc dù hoàn chỉnh hơn, rực rỡ hơn vẫn không cho ta một cảm giác sâu thẳm về thời gian, niềm hãnh diện về văn hiến và tình cảm về tổ tiên mạnh mẽ như Văn Miếu. Di tích Huế chỉ mới như một kẻ vào độ tráng nhiên, trong khi Văn Miếu là một cụ già thông thái và hiền từ râu tóc bạc phơ đang mỉm cười với con cháu. Bước vào cổng tam quan đi dưới bóng cây cổ thụ um tùm, qua một lớp thành nữa, rồi đến hồ, bia đá và rùa đá sắp hàng, rồi một lần cổng, rồi sân đá rộng thênh thang, rồi đền thờ, cứ vào, vào mãi như cái đi vào hun hút của lịch sử, như lần đến vùng thông tuệ của tiền nhân. Nói dân tộc Việt Nam là một dân tộc có văn hiến là một điều rất trừu tượng, nhưng đi vào Văn Miếu thì tức là đắm mình vào và hít thở chính cái văn hiến ấy….” (Sđd. Tr. 24 & 25).

Chỉ với hai trích đoạn ngắn kể trên, người đọc đã có thể cảm nhận bản chất nhậy cảm, khao khát lội ngược thời gian, để gặp được hồn tính tiền nhân, hồn tính dân tộc…Những yếu tố căn bản làm thành truyền thống nghìn năm một đất nước của tác giả.

Cũng thế, ở bài viết “Chùa Là Cái Thiện Của Làng,” (cụm từ họ Phạm rút ra và, khai triển từ một đoạn văn của nhà văn Nguyễn Khải trong truyện ngắn Người Ở Làng Pháo,) (2) Phạm Xuân Đài viết:

“Cái làng pháo mà tác giả tả là hình ảnh thu nhỏ của xã hội Việt Nam sau mấy mươi năm trong chế độ cộng sản: cái gốc bị phai mờ, tình cảm tốt đẹp nhân hậu giữa ngưới với người không còn, kinh tế kiệt quệ, người chửi rủa nhau, hãm hại nhau, chia bè, chia cánh, cường hào (tức cán bộ lãnh đạo đảng và chính quyền địa phương nổi lên thi nhau bách hại dân chúng…” (Sđd. Tr. 177 &178).

Chi tiết hơn, ở một đoạn khác, họ Phạm nhấn mạnh:

“Tôn giáo có cái công dụng thực dụng mà nó đem lại cho xã hội: vì sợ hãi sự trừng phạt ở thế giới bên kia mà người dân hiền lành hơn, không làm việc ác. Nhưng sức mạnh chính của tôn giáo không phải là răn đe, dù là một cách êm dịu. Sức mạnh đó là ‘cảm hứng về thể nghiệm điều thiện nhờ việc hành đạo.’ Các lý thuyết chính trị, xã hội, triết học (kể cả môn đạo đức học) dù có khao khát cũng không làm điều đó được – tức làm tự thân con người vươn cao một cách tự giác – vì chỉ đụng đến vùng lý trí chứ không phải vùng tâm linh của con người. Lý trí chỉ biếu cho con người sự hợp lý để phục vụ đời sống, trong khi thể nghiệm tâm linh giúp cho con người bay bổng, như sự khác nhau giữa một bài luận chứng kinh tế và một bài thơ. Tôn giáo là cái cửa mở lên trời của ngôi nhà nhân loại. Nhờ cái cửa ấy, ánh sáng nội tại trong con người được khêu lên làm rực rỡ ngôi nhà của mình…” (Sđd. Tr. 179 & 180)..

Tôi tin, bất cứ ai một khi đã đọc “Hà Nội Trong Mắt Tôi” của Phạm Xuân Đài, cũng sẽ nhận ra tấm lòng rất mực tha thiết tìm về nguồn gốc, bản chất dân tộc. Và từ đó, những trang văn của họ Phạm sẽ dẫn chúng ta tới chỗ sinh lòng quý mến ông:

-Một nhà văn, một trái tim tận hiến cho nỗ lực ngược dòng ghi lại những cái đẹp của đất nước.

Du Tử Lê,

(Calif. 2-22-2013)

………………………………………

Chú thích:

(1) Phạm Xuân Đài, bút hiệu của Phạm Phú Minh, sinh năm 1940 tại Đông Bàn, Điện Bàn, Quảng Nam. Cựu học sinh các trường Trần Quý Cáp,Hội An; Trương Vĩnh Ký và Chu Văn An, Saigon. Ông tốt nghiệp đại học sư phạm năm 1964. Tỵ nạn tại Hoa Kỳ 1992… “Hà Nội Trong Mắt Tôi” do nhà Thế Kỷ, California, xuất bản năm 1994.

(2) Đọc thêm “Chùa Là Cái Thiện Của Làng,” trang 177, sđd.