Đỗ Quý Toàn

Trường Hợp Du Tử Lê, Một Hiện Tượng Hiếm Thấy

(Bài nói chuyện tại Đại Học Montreal, Montreal ngày 14 tháng 5-1994) 

Với một bài thơ tầm thường, chúng ta có thể sẵn sàng mang ra để bình luận hay giải thích. Nhưng nếu là một bài thơ hay, không cách gì chúng ta có thể bình luận được. Bởi vì những bài thơ hay là những bài thơ vượt ra ngoài ngôn ngữ thông thường. Nếu chúng ta dùng ngôn ngữ thông thường để nói, tức thị chúng ta đã làm hỏng bài thơ đó. Cũng tương tự như khi chúng ta coi một bức tranh, hoặc ta thấy nó đẹp hoặc không. Ta không thể nhờ một người nào đó chỉ hộ ta nó đẹp ở chỗ nào! Tôi đã thấy có vị coi tranh hỏi tranh này vẽ cái gì vậy? Và người hướng dẫn trả lời: chỗ này là người đàn bà, đây là mái tóc, dưới là cái mũi, cái miệng... Tôi nghĩ người họa sĩ thấy người khác bình luận tranh của mình như vậy, chắc chắn sẽ không vui chút nào cả! Thi sĩ cũng vậy. Hôm nay, có mặt Du Tử Lê ở đây, tốt nhất là tôi không bình luận gì về thơ Du Tử Lê. Vậy, tôi chỉ xin nói kinh nghiệm của tôi, trước đây độ mươi, hai mươi năm, tôi không thích thơ Du Tử Lê lắm. Cho đến những năm 75, 76, một bài thơ của Du Tử Lê, bài Khi Tôi Chết Hãy Đem Tôi Ra Biển, bài đó được rất nhiều người thích và chính tôi cũng đã mang ra trong một cuộc hội thảo về tại Boston, để giảng cho một số văn sĩ, thi sĩ Mỹ, hầu cho họ dịch sang tiếng Anh, xem họ có thích hay không? Đó là một bài thơ rất tiêu biểu cho tâm trạng người Việt tỵ nạn từ Việt Nam sang Hoa Kỳ, và, nói rằng bao giờ tôi chết đi thì hãy đưa tôi ra biển để sóng đẩy tôi qua Thái Bình Dương, trở về Việt Nam. Đấy là một bài thơ mà tôi rất cảm động. Ý thơ rất đẹp, lập trường tốt nữa. Nhưng nếu bảo bài thơ đó tuyệt diệu hay không thì tôi thành thật nói rằng nó cũng không có gì là tuyệt diệu lắm. Đó là một bài thơ bình thường. Ai cũng có thể làm được. Tôi nghĩ cái đó không khó.

Trong thời gian năm, ba năm gần đây, chúng ta mới thấy trong thơ Du Tử Lê có nhiều cái lạ.

Du Tử Lê là người đã thoát ra được thời kỳ đầu của mình, để bước sang một thứ ngôn ngữ mới. Đó là một hiện tượng khá hiếm thấy. Bởi vì, theo kinh nghiệm, thường thường các thi sĩ càng già càng cùn đi, thui đi. Một thi sĩ ở tuổi 15, 16, bắt đầu làm thơ, ai cũng có thể làm được cả. Đến tuổi 40 mà làm thơ, thường khó hay lắm. Lý do ở tuổi đó, mình chỉ làm thơ bằng cách chép lại những bài thơ cũ của mình mà mình không biết. Tôi xin nói lại, tôi thấy rất nhiều thi sĩ ở tuổi 40, 50, những thi sĩ nổi tiếng, viết một bài thơ ra, lúc mình đọc mình phải tự hỏi: “Quái! Cái bài này hình như ông ấy đã viết từ ngày xưa rồi!” Nghĩa là ông ấy cũng viết về một đề tài mới, ông ấy còn đề cả ngày tháng làm bài thơ đó nữa. Thế nhưng khi đọc mình vẫn thấy rõ ông thi sĩ kia đã viết lại thơ của mình. Nó cũng giống như người họa sĩ, nhạc sĩ vẽ hay viết lại bức tranh, bản nhạc của mình vậy.

Nhưng Du Tử Lê là một hiện tượng đặc biệt. Ngoài 40, đến tuổi 50, Du Tử Lê vẫn luôn khám phá và làm mới chính thơ của anh. Tôi xin thưa lại rằng, trước kia tôi không thích thơ Du Tử Lê lắm. Nếu hỏi tôi thấy thơ đó thế nào? Thì tôi xin trả lời, tôi thấy nó cũng hay hay, đại khái cũng như thơ của tôi vậy. Không khá lắm.

Lúc gần đây tôi đọc những bài thơ đăng rải rác, hay trong những tập thơ như Em Hiểu Vì Đâu Chim Gọi Nhau; Chấm Dứt Luân Hồi: Em Bước Ra; hay Ở Chỗ Nhân Gian Không Thể Hiểu;..., tôi khám phá ra rằng Du Tử Lê đã tự làm một đổi thay trong chính thi ca của anh. Tôi xin nói lại, đó là một hiện tượng rất hiếm trong thơ.

Chúng ta đang sống giữa mùa xuân. Chúng ta thấy hoa nở, thấy nắng lên, nghe chim hót... Vậy mà tại sao thi sĩ lại hỏi: Em Hiểu Vì Đâu Chim Gọi Nhau. Tôi xin hỏi quý vị ở đây, có quý vị nào hiểu vì sao chim gọi nhau không? Phần tôi, tôi đã hỏi những người trong Hội Ngắm Chim, tiếâng Anh gọi là “Bird Watching,” thì họ trả lời rằng muốn biết vì đâu chim gọi nhau thì cứ giở cuốn Bách Khoa Tự Điển, trang mấy đó, sách sẽ cho biết con chim mái cất tiếng gọi tình nhân. Nó nói: “Anh ơi! em này!” Và con chim đực khi cất tiếng hót thì nói rằng: “cái cây này, cái chỗ này là của tôi, đừng ai bén mảng tới..” Thế nhưng là con người nghe chim hót, chúng ta thấy khác. Thi sĩ Tô Thùy Yên cũng là một thi sĩ lớn của chúng ta, cách đây độ 30 năm có viết một câu rằng: cây im nghe chim kể chuyện tình duyên. Thi sĩ ấy muốn nói rằng khi chim hót là lúc chúng đang kể chuyện tình với nhau. Nó kể chuyện Kim Trọng - Thúy Kiều hay Romeo - Juliette gì đó của loài chim. Nhưng Du Tử Lê lại viết: Em hiểu vì đâu chim gọi nhau.

Nếu phải dịch câu thơ ấy sang tiếng Anh hay tiếng Pháp thì quý vị sẽ dịch như thế nào? Tôi chắc mỗi người sẽ dịch một cách khác nhau. Có người sẽ dịch câu đó ở thể xác định, tức là: “Phải rồi, em biết rồi. Em hiểu vì sao chim gọi nhau rồi.” Người khác sẽ dịch như một câu hỏi: “Em ơi, em hiểu vì sao chim gọi nhau không?”

Nhưng mà, sự thực khi thi sĩ viết: Em Hiểu Vì Đâu Chim Gọi Nhau thì thi sĩ định nói cái gì? Chúng ta có thể phân tích, giải thích câu thơ kia theo suy nghĩ của chúng ta.. Thường thì sai hết. Bởi vì câu người thi sĩ định nói, chỉ là em hiểu vì đâu chim gọi nhau mà thôi.

Chúng ta đọc, nghe và để câu thơ thấm vào tâm hồn mình. Nó gợi lên những xao xuyến, hay những xúc động bồi hồi, hoang mang... thì đó là thơ.

Thơ không phải là một lời giảng giải giống như khi ta dịch một câu sang tiếng Anh hay tiếng Pháp. Thơ là cả một câu như vậy. Nó dội vào tâm hồn, và mang lại cho ta những xúc động mới mẻ. Muốn làm được như vậy, thi sĩ phải luôn luôn làm mới ngôn ngữ của mình.

Tôi nghĩ bất cứ ai cũng có thể làm thơ lục bát. Chẳng hạn như: “Con chim, con thỏ, con gà / con trâu, con lợn, ba ba, thuồng luồng.” Những thi sĩ viết loại thơ như vậy chúng ta có vô khối. Thế nhưng làm thế nào để cũng tiếng nói Việt Nam đó, lời lẽ đó, mà làm cho nó mới thì, đó là thi sĩ có khả năng.

Xét trên tiêu chuẩn này, gần đây, tôi thấy Du Tử Lê đã trở nên một thi sĩ rất lớn. Một thi sĩ kỳ tài. Có nghĩa là những người không có khả năng như vậy, dù cố gắng lắm cũng không thể đạt đến như vậy được. Cùng lắm họ chỉ có thể viết những bài thơ như bài thơ xưa của Du Tử Lê, (bài Khi Tôi Chết Hãy Đem Tôi Ra Biển,) một bài thơ rất cảm động, tuy nhiên ai cũng có thể làm được.

Còn thơ Du Tử Lê gần đây phải nói là lạ; phải nói là mới; phải nói là những người khác không thể làm được. Nếu có khổ công dùi mài thì cũng chỉ có thể giông giống; mà không thể có được cái thần khí độc đáo.

Thần khí độc đáo đó chỉ có ở những người sống chết với thơ như Du Tử Lê mà thôi.

ĐỖ QUÝ TOÀN